tM
Afbeelding 6 geeft de combinatie weer van
de plattegrond en het dakenpatroon van
bouwblok nummer 7 in de Noord-Franse stad
Avesnes. Op afbeelding 7 staan de voorgevels
van de huizen in datzelfde blok. Zo werden
van alle huizenblokken, vestingonderdelen
en omringend buitengebied deelkaarten en
tekeningen gemaakt. Samen met een kaart
waarop de hoogten stonden aangegeven,
vormden deze de basis voor de te maken
maquette van in dit geval Avesnes. In de loop
van de twee eeuwen waarin de schaalmodellen
werden gemaakt, veranderden deze
voorbereidingswerkzaamheden nauwelijks.10
Het opmeten gebeurde uiteraard ter plekke. Zo
moeten de Fransen in de periode september
1747 - april 174-8 met een flinke groep
landmeters Bergen op Zoom niet alleen straat
voorstraat en achtererf na achtererf in kaart
en in beeld hebben gebracht, maar eveneens
de uitgestrekte vestingwerken vanaf de
Waterschans tot aan Fort de Roovere inclusief
het aanpalende buitengebied. Niet bekend is
in hoeverre de Fransen gebruik maakten van
bestaand kaart- en plattegrondmateriaal dat
zij in de veroverde vesting aantroffen en of zij
lokale landmeters inhuurden om werk voor hen
te verrichten. Een dergelijke werkwijze ligt voor
de hand.11
Lindehout
De schaalmodellen bestaan niet uit één
stuk, maar uit soms tientallen onderdelen.
Elk onderdeel is op een eigen genummerd
onderstel, een soort tafel, geplaatst.
Voor de scheiding tussen de onderdelen
gebruikte men zo veel als mogelijk was
natuurlijke scheidingen: het verloop van een
hoofdstraat, een kanaal, sloot of gracht,
een weg, een bosrand. Begrenzingen dwars
door huizenblokken zorgden voor technische
problemen. Op de tafels plakte men karton
en daarop de plattegrond van het betreffende
stadsdeel. Hierop werden op de juiste
plaats blokjes lindehout gelijmd in de vorm
van het betreffende huis of rijtje huizen.
De daken en de muren waren beplakt met
gekleurd papier, bedrukt met een motief
van bakstenen [oranjerood), natuurstenen
(okergeel), dakpannen (oranje) en leien
(blauw). Verder werden ramen, deuren,
poorten, dakkapellen en schoorstenen
apart weergegeven. Ook voor de straten en
pleinen, tuin- en vestingmuren gebruikte
men bedrukt papier in kleur. Waterpartijen
schilderde men blauw. Grote gebouwen als
kerken, kloosters en stadhuizen werkten de
modelbouwers minutieus af. In de maquette
van Bergen op Zoom zijn dat bijvoorbeeld de
Gertrudiskerk en het Markiezenhof. Maar
ook ophaalbruggen, molens, bruggen en
sluizen kregen alle aandacht. Bomen en
struiken zijn van gevlochten ijzerdraad met
gekleurde zijdevezels. Zandige oppervlakten
en akkers werden bestreken met lijm waarop
men gekleurd zand strooide. Geaccidenteerd
terrein maakten de bouwers op schaal na door
diverse lagen plankjes op de tafels te lijmen en
deze in de juiste vorm te schaven en schuren.
Rotsen werden geboetseerd uit papier maché.
Soms werden losse objecten toegevoegd. In
zowel de maquette van Oudenaarde als die
van Bergen op Zoom staan/stonden scheepjes
(zie afbeelding 4). Op andere maquettes zijn
de daken van een kerk, paleis of fortificatie
afneembaar en kan men het interieur
bewonderen.12
Een centrale vraag is hoe precies de
schaalmodellen zijn. Stratenplan en
vestingwerken zijn controleerbaar en
blijken vrij nauwkeurig. Voor de hoofdvorm
van gebouwen geldt dit al minder. Voor de
detaillering [ramen, deuren en dakkapellen)
wordt het nog moeilijker. In de literatuur staan
twee vuistregels: hoe ouder de maquette hoe
onnauwkeuriger en hoe verder weg van het
centrum van een plaats hoe onnauwkeuriger.13
Overigens speelt bij de nauwkeurigheid van
t mrf mm-z* «m
Whl
Afb. 6. De perceelsindeling en het kappenplan van bouwblok nummer 7 van de Noord-Franse vestingplaats Avesnes, 1826. Niet
alleen de straatwanden, maar ook de erven en binnenplaatsjes werden nauwgezet in kaart gebracht. Links onder een watermolen
luit I. Warmoes, Les Plans en Relief des Places Fortes du Nord, Lille 2006, 501.
Afb. 7. De gevels van de gebouwen op afbeelding 6 tussen de letters b en d. Let op de wijze waarop het hoogteverschil in beeld is
gebracht. In de maquette van Bergen op Zoom zijn de hoogteverschillen niet aangegeven luit I. Warmoes, Les Plans en Relief des
Places Fortes du Nord, Lille 2006, 51j.
De Waterschans 2 - 2009
68
Afb. 8. Het blok woningen tussen de Hoogstraat, de Grote
Markt en het begin van de Bosstraat, detail van de originele
maquette van Bergen op Zoom. Het grote gebouw rechtsboven
is de Lakenhal. Let op het papier in straatsteentjesmotief
waarmee de straten en het plein zijn beplakt. De dakkapellen
en schoorstenen werden afzonderlijk op de daken gelijmd.
Ramen en deuren werden apart uit karton gesneden en op de
gevels geplakt ICollectie MHCl.
69
De Waterschans 2 - 2009