de detaillering ook de schaal een rol. Deze is
zodanig (1:600) dat een poort van 3 meter
breed in het model 5 mm is. Deuren en ramen
zijn nog kleiner weergegeven.14
Bouwplaatsen
De maquettes werden aanvankelijk ter plaatse
gemaakt. Militaire ingenieurs hadden de leiding
en schakelden lokale ambachtslieden in. Van
1747 tot 1750 vervaardigde men maquettes in
een tweetal werkplaatsen, Rijssel en Béthune.
Van 1750 tot 1756 in Mézières en daarna in het
Louvre, waar ook de gehele collectie stond.
In de periode 1740 - 1750 woedde de
Oostenrijkse Successieoorlog waarin Frankrijk
de Oostenrijkse Nederlanden veroverde,
evenals Zeeuws-Vlaanderen, Bergen op
Zoom en Maastricht. In deze periode zijn
veel schaalmodellen van Belgische steden
(opnieuw) gemaakt. Ook die van Maastricht en
Bergen op Zoom. We mogen aannemen dat
de maquette van Bergen op Zoom, die in 1751
aan Lodewijk XV werd aangeboden in 1750 is
vervaardigd. Uit bewaarde correspondentie
is bekend wie de leiding hadden overwelke
maquettes. Zo had Larcher d'Aubancourt de
leiding over de maquette van Namen en Nézot
over die van Oudenaarde. Beiden hielden
ieder een periode toezicht op het maken
van het model van Bergen op Zoom.15 Nader
archiefonderzoek in Parijs levert mogelijk nog
interessante detailinformatie op over de Bergse
maquette. De kans dat ervan deze stad nog
een plattegrond, een plan, en tekeningen van
gebouwen en huizen, gebundeld in cahiers,
worden gevonden is nagenoeg nihil. Mijn
onderzoeken in het archief van het Musée
des Plans-Reliefs in Parijs en in de Archives
Historique de la Défense in Vincennes hebben
niets opgeleverd. In Parijs werd mij al snel
duidelijk dat er geen plan en geen cahiers van
Bergen op Zoom zijn. Van alle maquettes van
vóór circa 1800 zijn deze in de papiermolen
verdwenen. Waarschijnlijk in de Napoleontische
tijd. Ook in de drie archiefdozen in Vincennes,
die specifiek betrekking hebben op Bergen
op Zoom, is niets over de maquette te vinden.
Blijft het napluizen van de hierboven genoemde
correspondentie.
Bergen op zoom: drie maquettes
In het Palais des Beaux-Arts te Rijssel bevinden
zich sinds 1997 vijftien maquettes van Noord-
Franse en Belgische steden, plus Maastricht.
Het plan-relief van Bergen op Zoom ontbreekt.
De reden waarom is tamelijk bizar.
Op grond van puur politieke overwegingen
besliste de Franse overheid ongeveer twintig
jaar geleden dat de gehele verzameling van
honderd maquettes naar Rijssel diende te
worden verplaatst.16 Dit ondanks het feit dat
daar aanvankelijk geen en later onvoldoende
expositieruimte beschikbaar was. Toen men
het problematische van deze beslissing inzag
is de collectie met uitzondering van een
vijftiental schaalmodellen dat betrekking had
op Noord-Franse en Belgische steden, weer
teruggebracht naar Parijs. De maquette van
Maastricht bleef in Rijssel, die van Bergen op
Zoom ging - waarschijnlijk vanwege de grote
omvang - retour naar de Franse hoofdstad.
Onder de 85 'gerepatrieerde' modellen
bevonden zich overigens nog eens vijftien
modellen van hoofdzakelijk Noord-Franse
plaatsen. Het Palais des Beaux-Arts te Rijssel
wilde die toch graag hebben en de autoriteiten
besloten dat van deze modellen, inclusief dat
van Bergen op Zoom, kopieën zouden worden
gemaakt voor Rijssel. Dit is ten dele geschied.
Van vier plaatsen, waaronder Bergen op
Zoom, is een kopie gemaakt. Deze zijn echter
nooit naar het Palais des Beaux-Arts in Rijssel
gebracht, omdat daar bij nader inzien opnieuw
onvoldoende ruimte was.17
Er zijn dus drie maquettes van Bergen op Zoom:
- de originele maquette uit 1750, deze staat
op de lijst om te worden gerestaureerd en
ligt opgeslagen in een bewaarplaats van het
Musée des Plans-Reliefs, een loods op een
industrieterrein aan de rand van Parijs;
- de Franse kopie uit circa 2005 welke bedoeld
was voor Rijssel, eveneens in het depot in
Parijs;
- de maquette in het museum Het
Markiezenhof, vervaardigd door Henk van
Tilborg in de periode 1971-1974.
Noten:
Het actuele belang van de plans-reliefs
- De collecties in Parijs en Rijssel vormen een rijke bron van informatie over de geschiedenis van
vestingwerken van de Middeleeuwen tot 1870. In ruimer opzicht verschaft de verzameling ook kennis over
militaire architectuur en stedenbouw.
- Dankzij de gedetailleerde weergave van de stedelijke bebouwing beschikt men over nauwkeurige kennis van
de burgerlijke en religieuze architectuur.
- Vanwege de plaatsing van de gemodelleerde vestingsteden in hun natuurlijke omgeving legt de verzameling
eveneens getuigenis af van de geschiedenis van het landschap en de stoffering daarvan met wegen, kanalen
en rivieren, bruggen en sluizen, molens en boerderijen.
- Tenslotte getuigt de collectie van twee eeuwen cartografie.
De Waterschans 2 - 2009
70
Voor gedetailleerde informatie over hoe het bouwblok van de Lakenhal (zie afbeelding 8) in kaart werd
gebracht verwijs ik u naar de website van de Geschiedkundige Kring www.geschiedkundigekringboz.nl,
kopje publicaties.
1I. Warmoes, Les plans en relief des places fortes du nord,
Palais des Beaux-Arts, Lille 2006.
2. J. Peeters, 'Nogmaalsde maquette van Henk van
Tilborg', in: Kwartaalnieuws Historisch Centrum het
Markiezenhof Bergen op Zoom, jrg. 24 (2005] nr. 3.
3. G.W.C. van Weezei, red. Het kleine bouwen. Vier eeuwen
maquettes in Nederland, Zutphen 1983, 3.
4. R. Maere, 'Maquettes des tours de l'église Saint-Pierre
a Louvin et l'emploi de maquettes en architectures', in:
Annates de la Société d'archéologique de Bruxelles, 40
(1936), 32.
5. R. Meischke, 'Het architectonische ontwerp in de
Nederlanden gedurende de late middeleeuwen en
de zestiende eeuw', in: Bulletin van de Koninklijke
Nederlandsche Oudheidkundige Bond, 6e serie, jrg. 5,
(1952), kol. 206-207.
6. Ibidem kol. 207.
7. Van Wezel, Hef kleine bouwen, 10.
8. Vriendelijke mededeling van Jan Peeters.
9. Warmoes, Les plans en relief, 12.
10. In de voorbij jaren heeft Ruud Cleverens maquettes
gemaakt van het huidige Halsteren en Steenbergen, en
van Bergen op Zoom omstreeks 1890. Zijn werkwijze
is vergelijkbaar. Hij maakt gebruik van nauwkeurige
plattegronden, die hij in stukken knipt (bouwblokken/
Tlots) en opplakt, en van bouwtekeningen en (lucht)
foto's.
11Vriendelijke mededeling van Jan Peeters.
12. L. Grodecki e.a., Belgische steden in relief: plannen
opgenomen door Franse ingenieurs XVlie - XlXe eeuw.
Brussel 1965, 1 1
13. Ibidem, 17.
14. De schaal van de maquette in Bergen op Zoom
is 1:400. Er zijn meer verschillen. De fortenlinie
is weggelaten evenals een groot deel van de
buitengebieden. Omdat de schaal anders is, komen
de details beter uit. Bovendien zijn 'fouten' in de
Franse maquette gecorrigeerd, bijvoorbeeld met
betrekking tot de Sint Gertrudiskerk. Nieuwe inzichten
zijn erin verwerkt. De Bergse maquette is aanzienlijk
gedetailleerder. In feite is het dus onjuist om te
spreken van een kopie.
15. Grodecki, Belgische steden in relief, 16.
16. Mogelijk was er sprake van een compromis waarbij
belangen op het terrein van werkgelegenheid,
infrastructuur, cultuur en dergelijke een rol speelden.
17. Vriendelijke mededeling van Isa belle Warmoes.
71
De Waterschans 2 - 2009