de detaillering ook de schaal een rol. Deze is zodanig (1:600) dat een poort van 3 meter breed in het model 5 mm is. Deuren en ramen zijn nog kleiner weergegeven.14 Bouwplaatsen De maquettes werden aanvankelijk ter plaatse gemaakt. Militaire ingenieurs hadden de leiding en schakelden lokale ambachtslieden in. Van 1747 tot 1750 vervaardigde men maquettes in een tweetal werkplaatsen, Rijssel en Béthune. Van 1750 tot 1756 in Mézières en daarna in het Louvre, waar ook de gehele collectie stond. In de periode 1740 - 1750 woedde de Oostenrijkse Successieoorlog waarin Frankrijk de Oostenrijkse Nederlanden veroverde, evenals Zeeuws-Vlaanderen, Bergen op Zoom en Maastricht. In deze periode zijn veel schaalmodellen van Belgische steden (opnieuw) gemaakt. Ook die van Maastricht en Bergen op Zoom. We mogen aannemen dat de maquette van Bergen op Zoom, die in 1751 aan Lodewijk XV werd aangeboden in 1750 is vervaardigd. Uit bewaarde correspondentie is bekend wie de leiding hadden overwelke maquettes. Zo had Larcher d'Aubancourt de leiding over de maquette van Namen en Nézot over die van Oudenaarde. Beiden hielden ieder een periode toezicht op het maken van het model van Bergen op Zoom.15 Nader archiefonderzoek in Parijs levert mogelijk nog interessante detailinformatie op over de Bergse maquette. De kans dat ervan deze stad nog een plattegrond, een plan, en tekeningen van gebouwen en huizen, gebundeld in cahiers, worden gevonden is nagenoeg nihil. Mijn onderzoeken in het archief van het Musée des Plans-Reliefs in Parijs en in de Archives Historique de la Défense in Vincennes hebben niets opgeleverd. In Parijs werd mij al snel duidelijk dat er geen plan en geen cahiers van Bergen op Zoom zijn. Van alle maquettes van vóór circa 1800 zijn deze in de papiermolen verdwenen. Waarschijnlijk in de Napoleontische tijd. Ook in de drie archiefdozen in Vincennes, die specifiek betrekking hebben op Bergen op Zoom, is niets over de maquette te vinden. Blijft het napluizen van de hierboven genoemde correspondentie. Bergen op zoom: drie maquettes In het Palais des Beaux-Arts te Rijssel bevinden zich sinds 1997 vijftien maquettes van Noord- Franse en Belgische steden, plus Maastricht. Het plan-relief van Bergen op Zoom ontbreekt. De reden waarom is tamelijk bizar. Op grond van puur politieke overwegingen besliste de Franse overheid ongeveer twintig jaar geleden dat de gehele verzameling van honderd maquettes naar Rijssel diende te worden verplaatst.16 Dit ondanks het feit dat daar aanvankelijk geen en later onvoldoende expositieruimte beschikbaar was. Toen men het problematische van deze beslissing inzag is de collectie met uitzondering van een vijftiental schaalmodellen dat betrekking had op Noord-Franse en Belgische steden, weer teruggebracht naar Parijs. De maquette van Maastricht bleef in Rijssel, die van Bergen op Zoom ging - waarschijnlijk vanwege de grote omvang - retour naar de Franse hoofdstad. Onder de 85 'gerepatrieerde' modellen bevonden zich overigens nog eens vijftien modellen van hoofdzakelijk Noord-Franse plaatsen. Het Palais des Beaux-Arts te Rijssel wilde die toch graag hebben en de autoriteiten besloten dat van deze modellen, inclusief dat van Bergen op Zoom, kopieën zouden worden gemaakt voor Rijssel. Dit is ten dele geschied. Van vier plaatsen, waaronder Bergen op Zoom, is een kopie gemaakt. Deze zijn echter nooit naar het Palais des Beaux-Arts in Rijssel gebracht, omdat daar bij nader inzien opnieuw onvoldoende ruimte was.17 Er zijn dus drie maquettes van Bergen op Zoom: - de originele maquette uit 1750, deze staat op de lijst om te worden gerestaureerd en ligt opgeslagen in een bewaarplaats van het Musée des Plans-Reliefs, een loods op een industrieterrein aan de rand van Parijs; - de Franse kopie uit circa 2005 welke bedoeld was voor Rijssel, eveneens in het depot in Parijs; - de maquette in het museum Het Markiezenhof, vervaardigd door Henk van Tilborg in de periode 1971-1974. Noten: Het actuele belang van de plans-reliefs - De collecties in Parijs en Rijssel vormen een rijke bron van informatie over de geschiedenis van vestingwerken van de Middeleeuwen tot 1870. In ruimer opzicht verschaft de verzameling ook kennis over militaire architectuur en stedenbouw. - Dankzij de gedetailleerde weergave van de stedelijke bebouwing beschikt men over nauwkeurige kennis van de burgerlijke en religieuze architectuur. - Vanwege de plaatsing van de gemodelleerde vestingsteden in hun natuurlijke omgeving legt de verzameling eveneens getuigenis af van de geschiedenis van het landschap en de stoffering daarvan met wegen, kanalen en rivieren, bruggen en sluizen, molens en boerderijen. - Tenslotte getuigt de collectie van twee eeuwen cartografie. De Waterschans 2 - 2009 70 Voor gedetailleerde informatie over hoe het bouwblok van de Lakenhal (zie afbeelding 8) in kaart werd gebracht verwijs ik u naar de website van de Geschiedkundige Kring www.geschiedkundigekringboz.nl, kopje publicaties. 1I. Warmoes, Les plans en relief des places fortes du nord, Palais des Beaux-Arts, Lille 2006. 2. J. Peeters, 'Nogmaalsde maquette van Henk van Tilborg', in: Kwartaalnieuws Historisch Centrum het Markiezenhof Bergen op Zoom, jrg. 24 (2005] nr. 3. 3. G.W.C. van Weezei, red. Het kleine bouwen. Vier eeuwen maquettes in Nederland, Zutphen 1983, 3. 4. R. Maere, 'Maquettes des tours de l'église Saint-Pierre a Louvin et l'emploi de maquettes en architectures', in: Annates de la Société d'archéologique de Bruxelles, 40 (1936), 32. 5. R. Meischke, 'Het architectonische ontwerp in de Nederlanden gedurende de late middeleeuwen en de zestiende eeuw', in: Bulletin van de Koninklijke Nederlandsche Oudheidkundige Bond, 6e serie, jrg. 5, (1952), kol. 206-207. 6. Ibidem kol. 207. 7. Van Wezel, Hef kleine bouwen, 10. 8. Vriendelijke mededeling van Jan Peeters. 9. Warmoes, Les plans en relief, 12. 10. In de voorbij jaren heeft Ruud Cleverens maquettes gemaakt van het huidige Halsteren en Steenbergen, en van Bergen op Zoom omstreeks 1890. Zijn werkwijze is vergelijkbaar. Hij maakt gebruik van nauwkeurige plattegronden, die hij in stukken knipt (bouwblokken/ Tlots) en opplakt, en van bouwtekeningen en (lucht) foto's. 11Vriendelijke mededeling van Jan Peeters. 12. L. Grodecki e.a., Belgische steden in relief: plannen opgenomen door Franse ingenieurs XVlie - XlXe eeuw. Brussel 1965, 1 1 13. Ibidem, 17. 14. De schaal van de maquette in Bergen op Zoom is 1:400. Er zijn meer verschillen. De fortenlinie is weggelaten evenals een groot deel van de buitengebieden. Omdat de schaal anders is, komen de details beter uit. Bovendien zijn 'fouten' in de Franse maquette gecorrigeerd, bijvoorbeeld met betrekking tot de Sint Gertrudiskerk. Nieuwe inzichten zijn erin verwerkt. De Bergse maquette is aanzienlijk gedetailleerder. In feite is het dus onjuist om te spreken van een kopie. 15. Grodecki, Belgische steden in relief, 16. 16. Mogelijk was er sprake van een compromis waarbij belangen op het terrein van werkgelegenheid, infrastructuur, cultuur en dergelijke een rol speelden. 17. Vriendelijke mededeling van Isa belle Warmoes. 71 De Waterschans 2 - 2009

Periodieken

De Waterschans | 2009 | | pagina 12