verbeurd verklaard, waarmee het Markiezaat
in handen kwam van de landvoogd in Brussel.
In opdracht van Alva werd Bergen op Zoom
onderdeel van de vestingdriehoek Tholen -
Steenbergen - Bergen op Zoom en werd
de stad in de jaren 1573-1577 voorzien van
uitgebreide verdedigingswerken waaraan ook
in de daaropvolgende jaren regelmatig werd
gewerkt.
In november 1576 werd in Gent een vredes
verdrag gesloten dat tijdelijk leidde
tot hernieuwde rust en eenheid in de
Nederlanden: de zogenaamde Pacificatie van
Gent. Een gevolg hiervan was dat Margaretha
van Merode als wettig erfgenaam van Jan IV
van Glymes het Markiezaat terugkreeg. Twee
jaar later trouwde zij met Jan van Wittem, die
daarmee markies werd. Zijn sympathie lag
bij Filips II en bij Spanje. Desalniettemin sloot
Bergen op Zoom zich in 1579 aan bij de Unie
van Utrecht, waarin een aantal Nederlandse
gewesten zich juist verbond tégen Spanje. Dit
besluit was ingeleid doordat begin augustus
1577 het Spaanse garnizoen, dat in feite
uit Duitse huursoldaten bestond, zijn eigen
commandant Fugger had uitgeleverd aan de
Staten-Generaal. De stad koos toen ook de
Staatse kant. Als gevolg hiervan werd nu een
Zeeuws garnizoen in de stad gelegerd.3 De
macht in de stad kwam hiermee voor een groot
deel in handen van de militaire bevelhebbers
en van de Staten-Generaal en de Staten van
Brabant. Een poging van Jan van Wittem om in
1581 de stad opnieuw in het Spaanse kamp te
brengen mislukte en leidde ertoe dat de Staten
van Brabant het Markiezaat in beslag namen.
Zij gaven hetvoordeduurvan deoorlog in leen
aan Willem van Oranje, die in deze functie werd
opgevolgd door achtereenvolgens Maurits,
Frederik Hendrik en Willem II.4
Vanaf deze periode zijn het niet langer de
markten die vreemdelingen naar Bergen op
Zoom brengen, maar het steeds weer wisse
lende garnizoen, evenals de legers die de
stad enige malen belegeren en in 1747 zelfs
innemen. Opnieuw gaat het dus in hoge mate
om passanten. Van de bezetting van het
garnizoen valt een redelijk beeld te krijgen
via de website http://soldaten-genealogie.nl
(samengesteld en voortdurend aangevuld door
Rian Dirksen). Daarop wordt genealogische
informatie betreffende soldaten uit allerlei
bronnen, inclusief ISIS Bergen op Zoom, per
eeuw en op naam verzameld.5 Het gaat dus
voornamelijk om vermeldingen van onder
trouw of huwelijken en van dopen (de soldaat
wordt vader) of van formele gebeurtenissen
waarbij de soldaat optreedt als getuige.
Het enige dat we daardoor weten, is dat de
betreffende soldaat op het gegeven moment
in Bergen op Zoom was.6 Het is van belang
hierbij te bedenken dat Bergse vrouwen die
een soldaat trouwden vaak met hun man
zullen zijn meegereisd wanneer zijn vendel
of bataljon werd overgeplaatst. Anderzijds
bleven afgezwaaide militairen nogal eens in de
stad wonen, vooral - mogen we aannemen -
wanneer hun echtgenote een Bergse was.7
Voor Bergen op Zoom valt daarbij zeker voor
de periode 1585-1600 meteen op hoe hoog
het aandeel van Schotse en Engelse soldaten
is.8 Bij een aantal van de huwelijken die deze
Schotten aangaan is ook sprake van een vrouw
uit Schotland, of een vrouw die weduwe is van
een Schot. Van enkele van deze mannen, veelal
uit de hogere rangen, valt meer informatie te
achterhalen. Van belang is dat deze Schotse
soldaten, anders dan de Schotse handelaren
die we in de middeleeuwen zagen, veelal
afkomstig waren uit de Hooglanden en van
de eilanden voor de westkust van Schotland.
In eerste instantie namen deze huursoldaten
dienst om te ontsnappen aan de armoede
thuis, maar in de loop van de achttiende eeuw
kwam hiervoor de Schotse Hooglanders een
extra reden bij. Na de inlijving van Schotland
bij Engeland kwam het namelijk tot een
actieve repressie van de traditionele cultuur
in de 'Highlands and Islands' in een vorm die
we nu etnocide zouden noemen.9 Zeldzame
wandschilderingen die bewaard zijn gebleven
in Slot Loevestein laten zien hoe de Schotse
soldaten in Nederland (en elders) hun tradities,
zoals het dragen van een kilt en het dansen,
in ere hielden. De vrijwillige ballingschap van
het soldatenbestaan werd zo ook een daad
van verzet.
In de zeventiende eeuw is het beeld meer
divers, met een fors aandeel van soldaten uit
Zwitserland, Piemonte en de Elzas - tradi
tionele herkomstlanden van huursoldaten
(net zoals Schotland dat was) - maar ook
van Duitsers, Fransen, Walen en soldaten
die zijn geboren in het huidige Nederland en
Vlaanderen. Voor een aantal militairen en
hun verwanten uit de kring rond de militaire
gouverneurs Thomas en Charles Morgan,
oom en oomzegger en beiden afkomstig uit
Wales, is het verhaal beschreven dat later
afzonderlijk in De Waterschans zal verschijnen.
Wat hieruit in elk geval naarvoren komt, is
dat de Tink' van Bergen op Zoom met Wales
vele malen sterker is dan tot nog toe is
verondersteld.10
De Fransen komen
1747 was voor Bergen op Zoom een
rampjaar.11 In de nasleep van de Oostenrijkse
Successieoorlog verloor de Republiek haar
neutraliteit en vielen de Fransen het land
binnen. Op 12 juli 1747 sloeg de Franse opper
bevelhebber Löwendal het beleg voor Bergen
op Zoom en in de ochtend van 16 september
werd de stad na zware gevechten ingenomen.12
De schade aan de stad was groot en bepaald
niet alleen materieel van aard. Gedurende
het beleg verliet het overgrote deel van de
burgerbevolking de stad. Dat was mogelijk
omdat de verbinding met de Schelde open
bleef. Na de inname was de stad door
zware artilleriebombardementen zo zwaar
beschadigd dat zelfs de Franse veroveraars
er niet konden worden ondergebracht.
Het duurde nog tot ongeveer 1750 voordat
de burgerbevolking kon terugkeren en de
wederopbouw kon beginnen. Veel van de
geëvacueerde Bergenaren keerden echter
en de stad moest zich
behoorlijk inspannen
om vaklieden voor de
wederopbouw binnen te
halen. Dit gebeurde onder
meer door tijdelijk de
gildekeuren op te heffen,
waardoor ook ongeschoolde
arbeiders een kans
kregen. De nieuwkomers
die zich in de verwoeste
Afb. 2. De uitlevering van de Duitse commandant Karl
Fugger door zijn eigen troepen in 1577 [detail]. Ets van Frans
Hogenberg, Collectie MHC.
De Waterschans 2 - 2010
52
Afb. 3. John Stedman was
de zoon van de Schotse
militair Robert Stedman
die onder andere gelegerd
was in Bergen op Zoom. Zijn
moeder Antoinetta Christina
van Ceulen was van adel.
In het dagboek van John
Stedman vertelt hij over zijn
verblijf in Bergen op Zoom.
Afb. 4. Puinhopen in de Hoogstraat
na het beleg door de Fransen in 1747.
Ets en gravure van Simon Fokke,
1772 naar Cornelis Pronk, 1748.
Collectie MHC.
53
De Waterschans 2 - 2010
