MOOISTE
DEK DAQEN
WARTAAL
f
Rond het begin van
nvtticen. ouz Z
V,XV rDJZKST( DXC NXX* D£ "WEL
Ward Warmoeskerken
december, 8,9 AB vabecondfta
tALVE LIVIX
onze jaartelling schreef de
Romeinse historicus Livius:
"In de maand december wordt
er een offer gebracht bij
de tempel van Saturnus in
Rome; volgens opdracht wordt
een godenmaal bereid - de
senatoren treffen daarbij
de voorbereidingen - en een
gastmaal; door de stad heen
wordt overdag en 's nachts
^Saturnalia' geroepen; het
volk wordt opgeroepen om op
die dag feest te vieren en
dat tot in eeuwigheid vol
te houden." Livius spreekt
hier over het Romeinse feest
^Saturnalia', een verre voorloper
van ons vastenavondfeest.
De vroege bevolking van Italië bestond groten
deels uit boeren. In de winter vierden zij na het
zaaien van het winterkoren feest. Zij eerden
daarmee de Italische god van de landbouw en
van het gezaaide graan: Saturnus. Naar hem
werd het feest 'Saturnalia' genoemd.
De god Saturnus is reeds in de Oudheid gelijk
gesteld met de Griekse god Kronos. Zodoende
wordt hij gezien als jongste zoon van moeder
Aarde, Gaia, en vader Hemel, Ouranos (Latijn:
Uranus). Zij zijn volgens de Griekse mythologie
de eerste goddelijke krachten die vanuit de
Chaos nieuw leven voortbrengen. Als vader
figuur was Ouranos weinig geschikt; hij sloot
al zijn nakomelingen op in het binnenste der
aarde. Gaia zag dit met lede ogen aan en kon
haar jongste zoon Kronos ervan overtuigen zijn
vader te ontmannen met een zeis. Kronos nam
ONZE KOK APICIW IS XL DK.UK
It op ne J£ K0M". CX
VAN ÏXTUR.NUÏ? IK HOOP JE DXXK TE
ONTMOETEN. aai^ Te
VAL e
Cf^ecopjus
de wereldmacht van zijn vader over, trouwde
met zijn zuster Rheia en bracht met haar zes
kinderen voort. Ook Kronos was geen beste
vader: hij verslond al zijn kinderen, omdat
hem voorspeld was dat ook hij eens door een
nakomeling van de troon gestoten zou worden.
Rheia wist hun jongste zoon, Zeus (Latijn:
Jupiter) te sparen; hij wist zijn vader later te
overmeesteren en heerste sindsdien met zijn
zuster en echtgenote Hera (Latijn: Juno) over
de goden en de wereld.
De Romeinse dichter Ovidius verwijst in zijn
epische gedicht Metamorphoses naar deze
mythische geschiedenis: "Nadat Saturnus
in de duistere Onderwereld terecht was
gekomen, kreeg Jupiter de heerschappij over
de wereld; toen ontstond een zilveren geslacht,
dat zwakker was dan het gouden, maar kost
baarder dan het glanzend bronzen geslacht." In
deze regels spreekt Ovidius over de geschie
denis van de mensheid, die door de eeuwen
heen steeds slechter is geworden.
Wij leven volgens Ovidius tegenwoordig in
het ijzeren tijdperk, waarin mensen snel de
wapens ter hand nemen. Een stap terug in de
tijd was er het bronzen tijdperk, de tijd van
helden als Odysseus, Agamemnon, Ajax en
Menelaos. Nog verder terug in de tijd leefde
het zilveren geslacht dat bestuurd werd door
Jupiter. Het oudste geslacht der mensen
leefde in de gouden eeuw, het tijdperk waarin
Saturnus de macht had. Ovidius schrijft
daarover: "Als eerste ontstond een gouden
geslacht, dat zonder wraak, uit eigen wil en
zonder wet zorg droeg voor trouw en het
goede." Het was een ideale tijd waarin mensen
gelijk waren en de wereld in vrede leefde. Een
tijd waarnaar hunkerend verlangd werd door
de Romeinen: tijdens de Saturnalia riepen ze
de herinnering aan deze gouden tijd op.
Oorspronkelijk werd het Romeinse Saturnus-
feest op één dag gevierd: 17 december. Twee
dagen later was ereen ander feest: de Opalia
van de vruchtbaarheidsgodin Ops, die wel
geassocieerd wordt met Kronos' echtgenote
Rheia. Deze feesten raakten in de loop der
eeuwen met elkaar versmolten, waardoor de
Saturnalia al in de eeuwen voor Christus zeven
dagen duurden. De eerste Romeinse keizer
Augustus bepaalde dat er gedurende de eerste
drie dagen van de Saturnalia geen rechtszaken
mochten plaatsvinden;
onder keizer Caligula
werd deze termijn zelfs
verlengd tot vijf dagen.
Niet alleen gerechtshoven
waren gesloten tijdens de
Saturnalia, ook scholen
gingen dicht. Er werden
geen gladiatorenspelen
gehouden en erwas in
het geval van oorlog een
wapenstilstand.
Op de eerste dag van de Saturnalia werd er in
opdracht van de senaat (het bestuur van Rome)
een offer gebracht aan Saturnus bij zijn tempel
op het Forum Romanum. In de tempel werden
de voeten van het ivoren beeld van de god
ontdaan van de wollen touwen, die er gedu
rende het hele jaar omheen gedraaid waren.
Naar Grieks gebruik werd er vervolgens
voor de tempel een godenmaal gehouden: er
werden aanligbedden neergezet met kussens
waarop godenbeelden werden gelegd; aan de
beelden werden allerlei spijzen voorgeschoteld.
Dit godenmaal werd gevolgd door een gastmaal,
waaraan de Romeinse bevolking deel kon
nemen. Aan het eind van dit officiële gedeelte
ging iedereen door de straten van Rome naar
huis onder het zingen van 'io Saturnalia', hoera!
De dagen na 17 december werd het feest bij
mensen thuis voortgezet. Op het huisaltaar
werd een speenvarken geofferd. Varkensvlees
stond ook op het menu bij de overvloedige
maaltijden die genuttigd werden. Daarbij was
de gehele familia aanwezig: ouders, kinderen,
grootouders, gasten, slaven en slavinnen.
Tussen het vele eten en drinken door gaven
de aanwezigen kleine cadeautjes aan elkaar:
waskaarsen, terracotta olielampjes, beeldjes
van klei of brooddeeg, olijven en zakjes noten.
Met deze noten werden spelletjes gespeeld,
ook door volwassenen. De noten werden dan
op een stapeltje gelegd. Vervolgens moest je
proberen de stapel aan te vullen door er een
nieuwe noot op te werpen, zonder de andere
ervan af te stoten. Een ander spelletje: de noot
splijten zonder deze kapot te maken. Ook werd
er gewoon geknikkerd met de noten.
Voor de slaven en slavinnen waren de
Saturnalia een heel bijzonder feest: moesten
WARTAAL
Saturnalia
De Waterschans 4 - 2010
170
Afb. 1. De kinderen die Kronos
verwekte bij Rheia at hij stuk
voorstuk op. Pieter Paul Rubens
beeldde dit gegeven af op zijn
schilderij Kronos 11637, Prado,
Madrid!.
Afb. 2. Op dit Romeinse reliëf zijn van links naar rechts
de drie zonen van Saturnus te zien: Jupiter, Pluto met zijn
echtgenote Proserpina en Neptunus [Palazzo Altemps,
Romefoto van de auteur, februari 20101.
171
De Waterschans 4 - 2010
