f
schorsmolen 100.000 pond schors gemalen. In
de korenmolen werkten drie volwassenen en
een kind, in de oliemolen drie volwassenen en
in de schorsmolen een volwassene.
Op de eerder vermelde tekening uit 1861
(afb. 15) is te zien, dat het maalgebouw een
schilddak gekregen heeft, maar het woonhuis
nog zijn trapgevel heeft. De sluizenpartij
is sterk veranderd; er is ook nog maar één
groot rad aanwezig (afb. 16). Het andere rad
is verwijderd omstreeks 1792. Beide koppels
maalstenen werden sindsdien door dat ene
rad aangedreven. Vanaf 1864 werden er zelfs
drie koppels stenen aangedreven.87 Op een foto
uit circa 1890 is te zien dat ook het woonhuis
een schilddak heeft gekregen en het waterrad
weg is (afb. 17). Dat laatste is waarschijnlijk
omstreeks 1889 weggenomen, kort na de
verkoop aan de gemeente Bergen op Zoom en
geruime tijd na de installatie van een stoom
machine in 1869. Mogelijk heeft de maalderij
in de laatste periode tot aan de verkoop door
Elisabeth Vergroesen-Asselbergs in 1887 al
grotendeels op stoom gedraaid. Hij werd toen
aangeduid als stoom- en watergraanmolen.
Voor de stoommachine werd er een 20 meter
hoge schoorsteen gebouwd die overigens van
afbeeldingen niet bekend is. De fundering
daarvan is wel aan de noordzijde van het maal
gebouw teruggevonden.
Afb. 16. Tekening van het waterrad uit 1803, BHIC,
Commissie van Breda, nr. 1112.
Adriaan Vergroesen richtte de molen in 1863 in
als bloemfabriek, nog steeds met één waterrad
aangedreven.88 Het valt aan te nemen dat bij
die gelegenheid de vloerhoogten aangepast zijn
en de kap vernieuwd is. De verdiepingsvloer
ging ongeveer 1 meter naar beneden, waarbij
de moerbalken elk met twee gietijzeren
kolommen ondersteund werden. De gevels
werden bij deze operatie verhoogd. De zolder
vloer ging ongeveer 11/2 meter onhoog. Deze
steunde niet op de dekbalken van de spanten.
Er werden nu nieuwe, op de verhoogde muren
dragende gekantrechte moerbalken aange
bracht. Als kinderbalken werd veel vrijge
komen hout hergebruikt. De kap werd minder
stijl herbouwd, ook weer met gebruik van veel
bestaand materiaal. Aannemelijk is dat toen
ook de beganegrondvloer verhoogd is, evenals
het omringende terrein. De natuurstenen plint
verdween geheel onder het nieuwe maaiveld.
Aannemelijk is dat toen ook de gevels dun
gepleisterd zijn en in de oostgevel de nu nog
bestaande vensteropeningen gemaakt zijn. Het
maatwerk onderging vrijwel zeker ook aanpas
singen. Er kwamen in elk geval drie koppels
maalstenen.
Naar aanleiding van de herinrichting verscheen
het volgende persbericht op 14-2-1864:
Dezer dagen hebben wij de bloemfabriek van
den heer A. Vergroesen Wz. alhier bezigtigd,
waarvoor de Watermolen, die het watergetij in
beweging brengt, doelmatig is ingericht. Het
gaande werk, door den heerJ. Marie gaaf en
deugdelijk vervaardigd, beantwoord ten volle aan
de verwachting.
De machine windt de zakken met graan naar de
derde verdieping op, waar een bediende dezelve
in een kast of een vergaarbak uitschudt en
waarna de machine geheel de verdere bewerking
volbrengt.
Afb. 17. De Vissershaven met de Watermolen omstreeks 1890.
De Waterschans 1 - 2011
30
Uit deze kast wordt het uitgestorte graan opge
nomen en, na door een waaimolen voorlopig te
zijn gezuiverd, door de schoonmaakmachine
verder als het ware geschrobt en geborsteld.
Het is bijna ongeloofelijk hoeveel vuil, dat anders
zou worden vermalen en in het brood verbakken,
zich door deze bewerking van het graan ontlost.
Na deze voorlopige zuivering valt het schoonge
maakte graan in eene andere kast, wordt daaruit
naar drie paar molenstenen van eene bijzondere
soort gevoerd en gemalen en na door builtoe-
stellen van de zemelen te zijn afgescheiden, tot
zuivere bloem bereid.
Afb. 18. Kadasterkaart omstreeks 1825.
Het vooroordeel, waarmede vaak elke veran
dering of verbetering van industrie in den beginne
mee te kampen heeft, zal gewis wijken bij het
gebruik van meer zuivere bloem en deugdzamer
brood. We mogen gerust eenieder die prijs stelt
op goed voedsel de bezigtiging van dit bloemfa
briek aanraden, waartoe de heer A. Vergroesen
welwillend zijne medewerking verlenen zal.
In 1869 is een stoommachine geïnstalleerd in
de watermolen.89 Het betrof een 'stoomtuig'
van 12 pk en een ketel. Er werkten twee
volwassen arbeiders in de fabriek. De bij het
onderzoek aangetroffen gemetselde bak zal
het fundament van de stoommachine gevormd
hebben. In 1875 kocht Elisabeth Asselbergs
(afb. 19), weduwe van Adriaan Vergroesen een
gedeelte van de aangrenzende voormalige
Zoutkeet met voorpleintje en een naast de
Zoutkeet gelegen pad dat leidde naar de haven
Afb. 20. Willem Vergroesen,
omstreeks 1900.
Afb. 19. Elisabeth Vergroesen-
Asselbergs, omstreeks 1890
[nu nog herkenbaar als een klein bakstenen
geveltje naast Zuidzijde Haven 73). De verkoper
behield de rest van de keet, een eigendoms
situatie die tot 1975 is blijven bestaan. Verder
kocht zij toen het latere voorterrein van de
Watermolen dat tot die tijd een gedeelte van
de openbare ruimte was. Die mondde middels
de Klaverstraat, later Watermolenstraat
genoemd, uit op de Zuidzijde Haven. Er werden
toen ook meerdere erfgrenzen gewijzigd van
een nabij de landtong tussen molenkom en
houwer gelegen perceel dat bij de Watermolen
behoorde. Er is toen een tekening van de oude
en de nieuwe situatie gemaakt. Opmerkelijk
is dat op de tekening van de nieuwe situatie
het waterrad ontbreekt. Daaruit zou gecon
cludeerd kunnen worden dat het waterrad
toen moet zijn afgebroken. Bij de verkoop
voorwaarden in 1889 werd het rad evenwel
nog steeds genoemd. De weergegeven oude
situatie komt overeen met die van de oudste
kadasterkaart uit 1825 (afb. 18).
In 1879 is er sprake van een broodfabriek bij de
watermolen. Dat paste in een ontwikkeling die
zich vanaf ongeveer 1860 inzette. Die bestond
uit het combineren van een maalderij met een
gemechaniseerde bakkerij. In 1882 is deze
activiteit blijkbaar al beëindigd.90 Toch wordt bij
de veiling in 1887 van het complex nog melding
gemaakt van de bakkerij.
Verval en herstel
Adriaan Vergroesen exploiteerde de molen
zelf. Zijn zoon Willem (afb. 20) beheerde
de molen nog wel als 'meelfabriek', maar
31
De Waterschans 1 - 2011
A '■idrsflksr/twfa/T -vAzfY/sy
