Afb. 27a, b en c. Ontwerpen voor de reconstructie van de
waterwerken, 2009.
Noten:
Glossarium'4
Alpe
schoep van het waterrad
Beijtel
voor het openleggen van de stenen gebruikte beitel
Boncklaa
wiel waarvan dekammenopdeomtrekvandevelg staan en waarmee het luiwerk wordt aangedreven Comandee
kort touw, gebruikt om de steenreep aan de molensteen en de teers te bevestigen
Gaffel
tweetandige vork
Gaffelrat
met ijzeren of houten gaffels bezet rad op de luias of geplaatst op een as waarmee de molenstenen worden gelicht
Hantboom
ijzeren hefboom waarmee de loper gelicht wordt
Hantvuijst
moker, kortgesteelde hamer
Kaerboms
graanbak
Kamrad
kamwiel, bevestigd aan de wateras waarmee het ronsel aangedreven wordt
Kuijpscheele
houten kuip die rond de molenstenen staat
Luijschijf
schijf aan de luias, onderdeel van de hijsinrichting
Monsterbak
bak voor het schepmeel
Nonne
hier waarschijnlijk de ondersteunende stijlen van de kaarbomen
Reepen
touwen
Ronsel
wiel met staande staven tussen twee schijven, aangedreven door het kamwiel of spoorwiel
Scheenen
langwerpige ijzeren plaatjes, ter versteviging ingewerkt in de hals of pen van de wateras
Stachijser
staande ijzeren as waaraan het ronsel vastzit en waarmee de loper aangedreven wordt
Trommel
trommel waarover de reep loopt om de stenen te lichten
Vonderhamer
houten of ijzeren hamer waarmee de paswiggen worden vastgezet
Vragh
wagh, wig die bij het ophijsen van de stenen onder de stenen schuift
Wijnas
windas voor de bediening van de schuiven
De Waterschans 1 - 2011
34
De Waterschans 1 - 2011
1 Bert Boonman, Getijmolens, De watermolen van Goes of De
Luie Elf, Goes 1986 (hierna: Boonman, De watermolen van
Goes).
2 M. Belidor, Architecture hydraulique, Cellot, Paris 1782, pag.
306 en afbeelding 8.
3 Boonman, De watermolen van Goes, pag. 19.
4 Michael Weaver, The Tide Mill, Woodbridge, Woodbridge 1993.
5 S.F. Kuipers, 'Van Molenwater via Schuithaven naar Houwer',
in: Kroniek van het land van de Zeemeermin, Zierikzee 1986.
6 G.K. Kockelberg, Het getij en de getijmolen van Rupelmonde,
Kinrooi 1992.
7 Boonman, De Watermolen van Goes.
8 Dirk van Eenhooge, 'De voormalige watermolen van Temse',
in: Monumenten en Landschappen, 1986(?)
9 J.P.B. Zuurdeeg, Molens van Tholen, Tholen 1986.
10 Egbert van Wijk, Bewogen van eb en vloed, Getijmolens, in bet
bijzonder die van Middelburg, Goes 1995.
11 Ton Meesters, 'De technologische ontwikkeling van de getij-
denmolen in Bergen op Zoom in een breder perspectief', in:
Molinologie nr 23, 2005 (hierna: Meesters, 'Getijdenmolen in
Bergen op Zoom').
12 Egbert van Wijk, 'Getijmolens in Nederland', in Molinologie
nr. 6, 1996 en K. Leenders, 'De molens in en om het land
van Breda', in: De Oranjeboom, jaarboek van de Geschied- en
Oudheidkundige Kring van Stad en Land van Breda, 1976, pag.
114.
13 M. Belidor, Architecture hydraulique, pag. 306 en vriendelijke
mededeling door N. Fournier, conservator van het archief te
Duinkerken.
14 Egbert van Wijk, Getijmolens in Nederland, in Molinologie nr. 6,
1996.
15 W.A. van Ham, Historische stedenatlas, aflevering 7 Bergen op
Zoom, Delft 2003, pag. 78.
16 C. Vanwesenbeeck, 'De watermolen van Bergen op Zoom in
zijn omgeving', in: Studies uit Bergen op Zoom, 3, Bergen op
Zoom 1979 (hierna: Vanweesenbeeck, 'De watermolen van
Bergen op Zoom').
17 Yolande Kortlever. 'Van houte ende ijsere inde havene ghebe-
sicht ende des daer ane cleeft', in: Krabbegat Avestad, Bergen
op Zoom 2005, pag. 29.
18 Vanwesenbeeck, 'De watermolen van Bergen op Zoom'.
19 Het Markiezenhof Historisch Centrum, Stedelijke archieven,
Archief van de secretarie inv.nr. 768 fol. 74 ev., stadsrekening
1501. (hierna MHC, SA)
20 MHC, SA inv.nr. 769, stadsrekening 1505/06.
21 Andries Vierlingh, Tractaet van dijkagie. [1578] Rijks
Geschiedkundige Publicatiën. Kleine Serie, nr. 20.
's-Gravenhage 1920.
22 MHC, Notarieel Archief 123 notaris A. van de Creke, akte 1,
1-1-1673 (hierna MHC, NA).
23 M. Vermunt, Archeologisch-bouwhistorisch onderzoek in de
Watermolen, Bouwhistorische rapporten van de gemeente
Bergen op Zoom 2008.
24 MHC, SA inv.nr. 774 fol. 68, stadsrekening 1514/15.
25 MHC, Archief Raad en Rekenkamer inv.nr. 653.1, fol. 6v
(hierna MHC ARR), mededeling van dr. Willem van Ham.
26 MHC, ARR inv.nr. 953.3, domeinrekening 1523/24.
27 MHC, ARR inv.nr. 937.1, domeinrekening 1533/34.
28 MHC, ARR inv.nr. 939.4, domeinrekening 1550/51.
29 MHC, ARR inv.nr. 940.4, domeinrekening 1556/57.
30 MHC, ARR inv.nr. 942.1, domeinrekening 1612.
31 MHC, SA inv.nr. 5285, 16-5-1623, met dank aan Rochus van
den Bergh.
32 MHC, SA inv.nr. 41, resoluties 20-10-1640, met dank aan
Rochus van den Bergh.
33 MHC, ARR inv.nr. 943.13, domeinrekening 1641.
34 MHC, ARR inv.nr. 943.13, domeinrekening 1641.
35 MHC, ARR inv.nr. 944.2, domeinrekening 1649.
36 MHC, ARR inv.nr. 944.4, domeinrekening 1651.
37 MHC, ARR inv.nr. 945.3, domeinrekening 1662.
38 MHC, ARR inv.nr. 54, fol. 34, 22-4-1671 en ARR 947.4 domein
rekening 1671.
39 MHC, ARR inv.nr. 947.8, domeinrekening 1675.
40 MHC, ARR inv.nr. 948.6, domeinrekening 1682.
41 MHC, ARR inv.nr. 948.5, domeinrekening 1683.
42 MHC, ARR inv.nr. 911, bestekken en onderhouds- en herstel
lingswerken aan de molens.
43 Vanwesenbeeck, 'De watermolen van Bergen op Zoom'.
44 MHC, ARR inv.nr. 918, request molenaar 1779.
45 MHC, SA inv.nr. 5007, fol. 28, 27-5-1594.
46 MHC,ARR inv.nr. 942.5, domeinrekening 1616.
47 MHC, ARR inv.nr. 918.
48 MHC, ARR inv.nr. 918.
49 MHC, Leenhof inv.nr. 19 (kaart C1
50 Met de molsterlepel werd het maalloon in natura geschept.
Om misbruik te voorkomen waren de lepels geijkt, maar dan
nog waren er molenaars die 'te ruim' schepten.
51 MHC, SA inv.nr. 2200, 30-8-1575, conceptordonnantie op de
impost op de tarwe, rogge en mout.
52 MHC, ARR inv.nr. 862, verpachting 1588.
53 MHC, ARR inv.nr. 881, verpachting 1659.
54 MHC, NA inv.nr. 110, inv.nr. 114, 12-5-1664.
55 MHC, SA inv.nr. 5232 fol 10v, pacht 1701.
56 MHC, ARR inv.nr. 1001, rekening 1726.
57 MHC, SA inv.nr. 2353, 1-3-1723.
58 MHC, SA inv.nr. 2878, 1730/31.
59 MHC, ARR inv.nr. 884, 1759.
60 MHC, ARR inv.nr. 884, 1785.
61 MHC, ARR inv.nr. 884, 1791.
62 Meesters, 'Getijdenmolen in Bergen op Zoom'.
63 Brabants Historisch Informatie Centrum, Commissie van
Breda, inv.nr. 1112, nr. 30, 21-6-1800 (hierna BIHC, CvB).
64 MHC, NA inv.nr. 45, akte 8, 28-1-1651.
65 MHC, NA inv.nr. 73, akte 220, 14-12-1649.
66 MHC, NA inv.nr. 73, akte 65, 19-4-1649.
67 MHC, NA inv.nr. 44, akte 20, fol.59-62, 19-2-1650, en NA 44,
akte 21, fol. 63, 21-2-1650.
68 MHC, NA inv.nr. 76, akte 96, 25-7-1652.
69 J.L.C. Weyts, De Lievevrouwestraat, zes eeuwen stadsstraat in
Bergen op Zoom, Bergen op Zoom 2007.
70 MHC, NA inv.nr. 105, 5-5-1655.
71 MHC, NA inv.nr. 136 akte 112, 16-11-1658.
72 MHC, NA inv.nr. 92 akte 18, 17-2-1670.
73 MHC, NA inv.nr. 248, akte 13, 18-2-1673.
74 MHC, NA inv.nr. 123, akte 8, 23-1-1673.
75 BIHC, CvB inv.nr. 1112, 4-6-1799.
76 BIHC, CVB inv.nr. 1112 nr. 12, 9-6-1802.
77 BIHC, CVB inv.nr 1112, 12-10-1801
78 BIHC, CVB inv.nr. 1112, 7-2-1806.
79 MHC, Archief Gemeentebestuur 1814-1925, voorlopig inv.nr.
1729-7, 15-1-1813.
80 MHC, Archief Gemeentebestuur 1814-1925, inv.nr. 1729-8,
13-12-1825.
81 BHIC, Provinciaal Bestuur Noord-Brabant, toegangsnummer
17, inv.nrs. 5444, 5447, 5450, 5451, 5465, 5467 en 5471.
82 MHC, Archief Gemeentebestuur 1814-1925, inv.nrs.1729-12,
28-4-1862/12-5-1862.
83 Adriaan Vergroesen is de betovergrootvader van schrijver
dezes.
84 MHC, archief Gemeentebestuur 1814-1925, inv.nr. 450b-12
85 Gijs Asselbergs, Bergen op Stoom, productiebedrijven in de
gemeente Bergen op Zoom van 1800-1950, Bergen op Zoom
2009, pag. 177-181.
86 Mededeling door Ton Meesters.
87 Meesters, 'Getijdenmolen in Bergen op Zoom'.
88 Vanwesenbeeck, 'De watermolen van Bergen op Zoom'.
89 Provinciale verslagen Noord-Brabant: in 1866 is er geen
vermelding van een stoommachine in de watermolen, in 1872
wel. Met dank aan Gijs Asselbergs voor deze informatie.
90 Toon Franken, 'Meel en Bloem',in: Bergen op Stoom
Bergen op Zoom 2009, 126 e.v.
91 Mijn grootmoeder werd toen ook wel genoemd: Betje van de
Watermolen en de Vischmarkt.
92 MHC, Repertorium 1/2854, 30 juni 1888.
93 Vaak werden onderdelen van molens verhandeld voor toepas
sing elders. Dat kan hier ook geschied zijn. De vernietiging
van het archief van de Rotterdamse Bank bij het bombarde
ment in 1940 maakt onderzoek hiernaar helaas onmogelijk.
94 Meesters, 'Getijdenmolen in Bergen op Zoom'.
35