Iztróe tule
PtUV
prinses van Auvergne, markiezin
Verstoten door familie,
vereerd als heilige
van Bergen op Zoom
De Waterschans 2 - 2011
72
Yolande Kortlever
In Het Markiezenhof is sinds de herinrichting
een holografische voorstelling te zien over de
bruiloft van het dertienjarige markiezinnetje
Marie Henriëtte de la Tour d'Auvergne. Dit meisje
vertelt daarin dat ze bedroefd is omdat haar
moeder niet bij de bruiloft aanwezig kan zijn. In
onderstaand artikel wordt duidelijk waarom haar
moeder, Marie Anne, niet aanwezig was.
Marie Anne was de dochter van Philips Karei
Frans de Ligne, hertog van Arenberg, Aerschot
en Croy (1664-1691), en Marie Henriëtte del
Carretto, geboren markiezin van Savona
en Grana (1671-1744). Zij werd geboren op
31 augustus 1689. Een jaar later werd haar
broertje Leopold Philips geboren en weer een
jaar later stierf de vader. Hierdoor werd moeder
Marie Henriëtte del Carretto al vroeg regentes.
Een rol die zij in haar latere leven nog vaak zou
vervullen. Marie Anne zal een onbezorgde jeugd
hebben gehad. Heel anders dan later toen zij door
Afb. 1. Philips
Karei Frans de
Ligne, hertog van
Arenberg, Aerschot
en Croy [1664-16911,
vader van Marie
Anne. Met dank
aan AAP [Arenberg
Archief Edingenj.
Foto Studio Berger.
Afb. 2. Marie Henriëtte del Carretto, geboren markiezin
van Savona en Grana [1671-1744], de moeder van Marie
Anne. Collectie K.U. Leuven, Arenbergverzameling.
Foto B. Vandermeulen.
haar familie werd verstoten en doodgezwegen.
Dankzij het boek Arenberger Frauen, samenge
steld door Peter Neu, komen we wat meer te
weten over dit zwarte schaap van de voorname
hertogelijke familie Van Arenberg.1 Tevens heb ik
recentelijk notariële akten en brieven van en over
haar gevonden in het Utrechts Archief zodat er
nog meer informatie over haar leven boven water
kwam.
Het eerste huwelijk van Marie Anne
De leden van de hertogelijke familie Van
Arenberg waren altijd trouwe volgelingen van
het huis van Habsburg geweest. Even leek het
erop of Marie Anne zou trouwen met de latere
keizer Karei VI, maar dat ging niet door. Er werd
verder gezocht naar een goede huwelijkskan
didaat. Die werd gevonden in Francois Egon
de la Tour dAuvergne, prins van Auvergne en
markies van Bergen op Zoom.2 Francois Egon
(1675-1710) was een zoon van Frédéric Maurice II
73
De Waterschans 2 - 2011
MAD. LA.
DVtHE«E
daremberc,
fAUSTQ NUMINE
BERGA VICTRIX
inghist.nl/Onderzoek/Projecten/DVN/lemmata/data/
ElisabethvandenBergh [08/02/2010],
9 Nadine Akkerman red., The Correspondence of Elizabeth Stuart,
Queen of Bohemia, Volume II, Oxford 2011, briefnummer 589.
10 L.M. Baker red., The Letters of Elizabeth Queen of Bohemia,
London 1953, pag. 223-224.
11 'Salon'ishiergebruiktinde betekenis van: een gelegenheid
bij iemand thuis, meestal een vrouw, waar mensen literaire en
filosofische ideeën uitwisselen. Vaak wordt er ook gemusiceerd
en toneel gespeeld. Bekende zeventiende-eeuwse Franse
salons waren die van de markiezin de Rambouillet en Madame
de Scudéry. In Engeland waren de salons beroemd van koningin
Henriëtta Maria en haar rivale, de hofdame Lucy Carlisle. Een
artikel over de salon van Béatrix de Cusance wordt momenteel
door Ineke Huysman voorbereid.
12 Richard Flecknoe, A Relation of Ten Years Travel in Europe, Asia,
Affrique and America, London 1656; idem, A Treatise of the Sports
of Wit, London 1672.
13 Voor de correspondentie, zie Huysman en Rasch, Béatrix en
Constantijn. Voor de uitwisseling van geschenken, zie: Ineke
Huysman, 'Bewondering of berekening', in: De Zeventiende Eeuw
25 (2009), 2 Vrouwen rondom Huygens], pag. 203-223.
14 Zie ook T.T. Wieringa, 'Geboorte na de Dood. Wij, Maria
Elisabeth, gravin van den Bergh, markiezin van Bergen op
Zoom [1610-16331', in: De Waterschans 38 (2008-2), pag. 53-64;
online te raadplegen via www.markiezenhof.nl. Oorspronkelijk
verschenen in: Jaarboek Achterhoek en Liemers, 2006.
15 Het ging niet alleen om het Markiezaat van Bergen op Zoom,
maar ook om bezittingen als het graafschap van Walhain, de
heerlijkheden van Geel, Waver, Oorbeek, Perwijs, Beersel en
Eigenbrakel etc.
16 Louis Jean Guillaume Galesloot, 'Un procés célèbre devant
l'ancienne cour féodale de Brabant', in: Revue Trimestrielle,
tweede serie, zeventiende deel, 1865, pag. 27-28. (Hierna
Galesloot, Un procés célèbre).
17 Anne van Lotharingen, later prinses van Lillebonne.
18 Galesloot, Un procés célèbre, pag. 34.
19 Idem, pag. 34-52.
20 Don Francisco de Melo was ook een gast in de salon van het
vijandige kamp van Béatrix de Cusance, waar hij meedeed aan
het verklaren van dromen. Zie Richard Flecknoe, A Treatise of
the Sports of Wit, London 1675, pag. 12.
21 Parijs, Archives Nationales de France (hierna: ANF), inv.nr. 273
AP 74, dossier Cusance, fol. 38 e.v.
22 Den Haag, Nationaal Archief, Nassause Domeinraad (hierna:
NA, ND), inv.nr. 7925, document van omstreeks 1641.
23 Lieuwe van Aitzema, Saken van staet en oorlogh, in, ende omtrent
de Vereenigde Nederlanden, beginnende methetjaer 1621, ende
eyndigende met het jaer 1669, deel 3 (1645-1567), 's-Gravenhage
1669-1672, pag. 379 (hierna: Aitzema: Saken van staet en oorlogh],
24 Er zijn aanwijzingen dat de hertog van Lotharingen in juli 1648
de claims van zijn echtgenote op Bergen op Zoom met de koning
van Spanje ruilde tegen de Henegouwse heerlijkheden Flobecq
en Lessines, en Chatillon in de Franche-Comté. Zie: Parijs,
Bibliothèque Nationale, BL, Collection de Lorraine, fol. 626bis.
Met dank aan Jonathan Spangier, auteur van: The Society of
Princes. The Lorraine-Guise and the Conservation of Power and
Wealth in Seventeenth-Century France, London 2009.
25 ANF, inv.nr. 273 AP 74, dossier Cusance, nr. 21 e.v.
26 De Mooij, Geloof kan Bergen verzetten, pag. 79.
27 Edinburgh, National Archives of Scotland, MS GD220/3 nr. 113, brief
van Elizabeth aan de Marquis of Montrose, d.d. 5/15 oktober 1649.
28 De Mooij, Geloof kan Bergen verzetten, pag. 402.
29 NA, Eerste Afdeling, Aanwinsten, jaar 1885, A VI, inv.nr. 308,
diverse stukken.
30 NA, Archief Staten-Generaal (hierna: SG), inv.nr. 12548.365,
diverse stukken van eind 1657.
31 Zie ook De Mooij, Geloof kan Bergen verzetten, pag. 420-421;
Aitzema, Saecken van staet en oorlogh, deel 4 (1657-1664), pag.
248-253.
32 NA, SG, inv.nr. 12548.365, brief van 7januari 1658.
33 Idem, brief van 24 maart 1658.
34 Nadine Akkerman, 'Cupido en de eerste koningin in Den Haag:
Constantijn Huygens en Elizabeth Stuart', in: De Zeventiende
Eeuw 25 (2009), 2 lVrouwen rondom Huygensl, pag. 73-96; speci
fiek pag. 92-93.
35 Bibliothèque Municipale de Besancon, MS 1117, fol. 122-123.
Brief van Béatrix de Cusance aan Claude Francois Pelletier, 26
januari 1658.
36 Huysman en Rasch, Béatrix en Constantijn, pag. 147-148, brief
van 4/5 maart 1658.
37 Idem, pag. 149-150, brief van 20 maart 1658.
38 NA, ND inv.nr. 7925.
39 Ibidem.
40 Ibidem.
41 Ibidem. In het uitvoerige betoog van Béatrix droeg zij nog veel
meer argumenten aan waarom het Markiezaat niet aan Maria-
Elisabeth II toebehoorde, maar de ruimte in dit artikel laat
het niet toe om daar verder over uit te wijden. Er is ook meer
onderzoek nodig naar de diverse rechtsgangen van Béatrix en
de documentatie daarover.
42 Huysman en Rasch, Béatrix en Constantijn, pag. 162-163.
43 Voor het volledige verhaal, zie: De Mooij, Geloof kan Bergen
verzetten, pag. 421-437.
44 ANF, inv.nr. 273 AP 74, dossier Cusance.
45 Zie ook: L.O. Gachard, 'Histoire d'un procés célèbre', in: Bulletin
de la commission royale d'histoire de Belgique IV, Brussel 1863,
pag. 94-105.
46 Huysman en Rasch, Béatrix en Constantijn, pag. 198, brief van 8
september 1662. Een andere bijnaam die Béatrix en Huygens
in hun briefwisseling voor de hertog gebruikten, was 'Nolite',
afgeleid van een citaat uit Psalm 145: "Nolite confidere in prin-
cibus", dat zo veel wil zeggen als "Vertrouwt niet op vorsten".
47 Idem, pag. 149-150, brief van 20 maart 1658.
48 J.A. Worp, De gedichten van Constantijn Huygens [1607-168711 - IX,
Groningen 1892-1899.
Website: http://www.let.leidenuniv.nl/Dutch/Huygens. 1650:
nrs. 79, 80, 86, 87, 88, 89; 1651: nr. 09.
49 Zie http://www.inghist.nl/Onderzoek/Projecten/Huygens, nrs.
4770, 5028, 5103, 5659 en 6757.
50 Zie http://www.inghist.nl/Onderzoek/Projecten/Huygens, nr.
5647 en http://www.let.leidenuniv.nl/Dutch/Huygens/HUYG50.
html, nr. 80 en http://www.let.leidenuniv.nl/Dutch/Huygens/
HUYG51.html, nr. 9. Een artikel over Trijntje Cornelis in relatie
tot Béatrix de Cusance en Maria Elisabeth van den Bergh wordt
door Ineke Huysman voorbereid.
51 http://www.inghist.nl/Onderzoek/Projecten/Huygens, nr. 5659.
52 Jeanne Holierhoek, 'Louise Hollandine prinses van de Palts', in:
Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: http://www.inghist.
nl/Onderzoek/Projecten/DVN/lemmata/data/LouiseHollandine
(16/11/2010).
53 Huysman en Rasch, Béatrix en Constantijn, pag. 163-164, brief
van 5 juni 1659.
54 Leeuwarden, Tresoar, Fries Historisch en Letterkundig
Centrum, MS 326, Familiepapieren thoe Schwartzenberg en
Hohenlansberg/1301 nr. 5. Brief van Elizabeth Stuart aan Emilia
van Merode-van Wassenaer, juni 1659.
55 De Mooij, Geloof kan Bergen verzetten, pag. 435-437.
NÓ: MARCL W; GRANNA
A
