De Waterschans 2 - 2011
90
91
De Waterschans 2 - 2011
FAUSTO NUMINE
BERGA VICTRIX
15 Willem van Ham, 'Algemene inleiding', in: Johan Faure, Beknopte
historie van de stad Bergen op Zoom, ingeleid en geannoteerd
door Willem van Ham (hierna: Van Ham, 'Algemene inleiding').
Tilburg 2010, 24.
16 Conrard-Albert was de zoon van graaf Frans d'Ursel (1626-1696)
en van Honorine Marie Dorothee van Home, een dochter van
Am broos van Horne, gouverneur vanNamenen Artesië. Hij was
generaal in Spaanse dienst en evenals zijn grootvader gouver
neur van het graafschap Namen. In 1716 werd hij verheven tot
hertog van Ursel en in 1717 tot hertog van Hoboken. In 1726
erfde hij de bezittingen van de uitgestorven familietak van de
graven van Grobbendonk. Toen het hem duidelijk was dat Marie
Anne van Arenberg al hertrouwd was, ging hij op zoek naar een
andere geschikte echtgenote. Hij huwde in 1713 met prinses
Eleonore Christine van Salm-Neufville (1678-1737), de dochter
van vorst Karei Theodoor Otto van Salm. Uit het huwelijk werden
drie kinderen geboren. Bron: Wikipedia.
17 Graaf de Noyelles was vanaf 2 november 1696 waarnemend
gouverneur van Bergen op Zoom, op 7 januari 1697 werd hij
tot gouverneur benoemd en bleef dat tot zijn dood in 1708. Ook
markies Francois Egon de la Tour d'Auvergne diende vanaf 1704
in het Staatse leger. Beiden namen ze onder andere deel aan de
slag bij Ramillies in 1706 tijdens de Spaanse Successieoorlog.
Zodoende hadden beide dames elkaar wellicht in Bergen op
Zoom goed leren kennen. Johan Faure, Beknopte historie van de
stad Bergen op Zoom, ingeleid en geannoteerd door Willem van
Ham (hierna: Faure, Beknopte historie). Tilburg 2010, 230 en 434
noot 88.
18 Arenberger Frauen, 184-185. Van Ham, 'Algemene inleiding', 24.
19 De briefwisseling van Anthonie Heinsius 1702-1720. Bewerkt door
A.J. Veenendaal Jr., m.m.v. C. Hogenkamp. Deel XII, RGP, Grote
Serie 221. 's-Gravenhage 1992. Briefnr. 1047, p. 638. (Hierna:
Heinsius). Met dank aan Adriaan van Roode voor het vertalen van
de meeste Franse citaten in dit artikel.
20 Idem, Deel XIII, RGP, Grote Serie 224. 's-Gravenhage 1994.
Briefnr. 2, p. 2. Er zijn geen bijlagen aangetroffen bij deze brief.
Hertaling door Adriaan van Roode. Johan van den Berghwas
gedeputeerde ter velde van de Raad van State in de Zuidelijke
Nederlanden tussen 1706 en 1716.
21 Arenberger Frauen, 185.
22 Heinsius, Deel XIII, RGP, Grote Serie 224. 's-Gravenhage 1994.
Briefnr. 170, p. 118-119.
23 Dat moet tijdens de korte regering van de kardinaal te Bergen op
Zoom geweest zijn, van januari 1711 tot augustus 1712. Van Ham,
'Algemene inleiding', 24.
24 Saint-Simon (ed. 1829), Mémoires complets et authentiques du Due
de Saint-Simon, deel 10 hoofdstuk III. Te vinden op URL: http://
rouvroy.medusis.com/docs/1003.html?qid=sdx_q2. Met dank
aan Willem van Ham voor de tekst met het relaas van Saint-
Simon en aan Adriaan van Roode voor de samenvatting daarvan.
Saint-Simon (1675-1755) verbleef een groot deel van zijn leven
aan het hof van Versailles en Marly, en was goed op de hoogte
van alle intriges, 's Nachts schreef hij in het geheim aan zijn
Mémoires over de jaren 1691-1723. Het werden maar liefst 20
delen.
25 Faure, Beknopte historie, 229.
26 De broers Henri en Daniël de Bère (hugenoten) vluchtten in
1686 vanuit de omgeving van Nérac in Zuidwest-Frankrijk naar
de Nederlanden. De vader van Henri en Daniël was in Nérac in
dienst geweest van de hertog van Albret. Dit hertogdom was in
1651 inhandengekomenvande grootvader van Francois Egon
de la Tour d'Auvergne, Frédéric Maurice I. De hypothese dat de
De Bère's en de De la Tours elkaar al uit Frankrijk kenden wordt
verder gesterkt door het feit dat Henri de Bère als kapitein
adjudant in 1700 in dienst trad van markies Francois Egon. Het is
goed mogelijk dat deze benoeming te maken had met bovenge
noemde connectie tussen de beide families. Na het overlijden
van de markies werd Henri de Bère in 1712 benoemd tot raads
heer van markiezin-wed uwe Marie Anne. Hij trouwde in juli 1709
met Marie Dumont en stierf in 1726. Daniël de Bère was kapitein
onder Creijtsman. Met dank aan de heer Lex de Jongh voor
deze informatie. Overigens waren Henri en Daniël niet de enige
hugenoten in dienst van de markies. Ook de broers Alexander en
Johan Faure waren hugenoten.
27 Arenberger Frauen, 186.
28 Idem, 186-187.
29 Idem, 186.
30 Idem, 187.
31 Van Ham, 'Algemene inleiding', 24-25. Henri Oswald en
Frédéric Constantin bestuurden het Markiezaat namens de
jonge markiezin Marie Henriëtte tot haar huwelijk met Johann
Christian van de Palts Sulzbach in 1722.
32 Arenberger Frauen, 187-188.
33 Otto J. de Jong, Geschiedenis der kerk. Nijkerk 1992, 236-239;
URL: http://fr.wikipedia.org/wiki/Bulle _Unigenitus.
34 Arenberger Frauen, 190.
35 De kinderen worden bij naam genoemd in het testament van
Marie Anne van Arenberg de Maisy, opgemaakt op 12 augustus
1735. Eerst wordt Therese genoemd, dan Martin en vervolgens
Marie Anne. Wellicht zijn ze in die volgorde geboren. Utrechts
Archief (hierna UA), Notarieel Archief inv.nr. U167a006, akte 41.
In andere notariële akten staan de kinderen ook in die volgorde
genoemd. In een akte over de afwikkeling van de nalatenschap
van Marie Anne staat de zoon vermeld als Francois Martin. Zelf
ondertekent hij ook met die voornamen twee latere notariële
akten. Idem, akte 203, 3-12-1737; inv.nr. U167a008, akte 169,
16-4-1742 en inv.nr. U167a009, akte 121, 7-12-1744.
36 Arenberger Frauen, 190.
37 MHC, Notarieel Archief inv.nr. 437, akte 16, 26-2-1724. Met dank
aan Adriaan van Roode voor de interpretatie en samenvatting
van deze akte.
38 Arenberger Frauen, 190.
39 UA, Verzameling Port-Royal, inv.nr. 4148, d.d 18-12-1729:
Mac/[ame] La Prin[cesse] dAuvergne est toujours malade a Paris.
Ses deux filles en couvent au Calvaire proche Le Luxembourg. M. De
Maisy ici triste a son ordinaire, je le voi de terns en tems. Het is niet
bekend of deze mejuffrouw De Bère een dochter was van Marie
Anne's voormalige raadsheer Henri de Bère. Van zijn negen
kinderen overleden er zes op jonge leeftijd. In 1729 waren er nog
drie in leven, Marguérite (1710-1760), Petronella (1714-tussen
1755 en 1758) en Daniël (1719-1779). Ook de kinderen van Henri's
broer Daniël overleden op jonge leeftijd. Vriendelijke mededeling
van de heer Lex de Jongh. Aangezien er in de Verzameling Port-
Royal ook brieven bewaard zijn gebleven van na het sterfjaar van
de beide dochters hebben we hier waarschijnlijk te maken met
een andere tak van de familie De Bère.
40 De verzameling Port-Royal geldt als de belangrijkste collectie
met betrekking tot de jansenistische beweging in de 17e en
18e eeuw buiten Frankrijk en bevat veel originele brieven,
geschriften en andere documenten. De collectie is eigendom van
de oud-katholieke kerk van Nederland.
41 Arenberger Frauen, 190.
42 MHC, Notarieel Archief inv.nr. 388, akte 46, 13-8-1711.
43 Verzameling Port-Royal inv.nrs. 4837, 6408 en 6919. W.A. van
Ham, Het Doorluchtiqe Huis van Berqen op Zoom. Zaltbommel
1977, 88.
44 UA, Verzameling Port-Royal, inv.nr. 3807, 26-2-1725 (Brussel)
aan Dominique-Marie Variet, bisschop van Babylonië; inv.
nr. 3632, 9-5-1734 aan Dominique-Marie Variet, bisschop van
Babylonië en inv.nr. 4141-2, 17-8-1734 aan Jacques Jubé. Met
dank aan Jan Peeters voor de interpretatie van de zegels.
45 De Congregatio de Propaganda Fide werd in 1622 opgericht door
paus Gregorius XV. De organisatie was verantwoordelijk voor
alle missie-activiteiten van de Kerk en voor de verspreiding van
het Evangelie. Sinds 1982 is de naam veranderd in Congregatie
voor de Evangelisatie van de Volkeren.
46 Dictionary of Canadian Biography Online. Volume III, 1741-1770.
URL: http://www.biographi.ca/009004-119.01-e.php?&id_nbr=16
97&&PHPSESSID=ychzfqkvzape.
47 UA, Verzameling Port-Royal, inv.nr. 3807.
48 Idem, inv.nr. 3632.
49 Idem, inv.nr. 4141-2.
50 Idem, inv.nr. 6716.
51 Wat bijdroeg aan de populariteit van de jansenistische bewe
ging was dat de leiders schijnbaar wonderbaarlijke genezingen
konden bewerkstelligen, net zoals de koning van Frankrijk. Dat
was één van de redenen waarom de beweging zo zwaar vervolgd
werd door koning Lodewijk XV en de paus. Bron: Supernormal
Abilities Documented through Western History: The Jansenists
in 18th-century France, 128-129 (URL: www.pureinsight.org/
node/4438, hierna: The Jansenists).
52 UA, Verzameling Port-Royal, inv.nr. 6972.
53 Idem, inv.nr. 5355; H.J. Allard, 'De prinses van Auvergne'.
Overdruk uit de Studiën op godsdienstig, wetenschappelijk en
letterkundig gebied. Utrecht 1892, 25e jgdl. 39, 14 (hierna:
Allard). Een zeer anti-jansenistische bijdrage.
54 Idem, inv.nr. 3118.
55 Idem, inv.nr. 3204.
56 Idem, inv.nr. 2681.
57 Idem, inv.nr. 3204.
58 Idem, inv.nr. 2681.
59 De akte was gepasserd voor notaris Jean Louis Vezian te
Montpellier. UA, Notarieel Archief inv.nr. U167a006, akte 41,
12-8-1735: testament.
60 Idem, akte 23, 28-04-1735.
61 KarlPhilippTheodorwerdgeborenop 10 december 1724 te
Drogenbos bij Brussel. Marie Henriëtte kreeg ook nog een doch
tertje, geboren en gestorven op 29 mei 1728 te Hilpoltstein. De
eerste twee voornamen waren die van haar moeder, Marie Anne
Louise Henriëtte. W.A. van Ham, Het Doorluchtige Huis, 90.
62 UA, Notarieel Archief inv.nr. U167a006, akte 40, 11-8-1735: testa
ment.
63 Idem, akte 41, 12-8-1735: testament.
64 Arenberger Frauen, 191.
65 UA, Notarieel Archief inv.nr. U167a006, akte 41, 12-8-1735: testa
ment.
66 Idem, akten 88 en 89, 12-4-1736.
67 Idem, akte 90, 21-4-1736.
68 Ibidem, fol. 198v: ...une robbe noire avec le jupon [onderrok], une
autre robbe de satin bleu avec quelques morceaux de reste, une
autre de gros de tour avec le jupon, une autre de toile peinte violette
et blanc, une robbe de satin fleurs, une autre de toiles des Indes
et bordure, un jupon piqué de satin bleu, deux jupons de Siamoise,
un casaquin (vrouwencorsage) de satin blanc piqué, un corset de
soye tricottée, un autre de velournoir, trois jupes de baleine, quatre
paires de draps (lakens), deux douzaines de serviettes (hand
doeken), une nappe (tafellaken), deux douzaines de chemises de
plus grosses, une douzaine de paires de manchettes, six fichus
(halsdoeken) de mousseline, une douzaine de cornettes (cornet-
mutsen), deux bonnets de gaze montée, un manchon (mof) de loup
cervier (lynx).
69 UA, Verzameling Port-Royal, inv.nr. 1887. Wellicht was zij de
echtgenote van de theoloog Laurent Boursier (1679-1749). Hij
was één van de voormannen in het verzet tegen de bul Unigenitus
en ging in 1735 in ballingschap. Volgens Allard was Laurent
Boursier Marie Anne's biechtvader tijdens haar verblijf in Parijs
en had hij haar ingewijd in de jansenistische leer. Allard, 3.
70 Arenberger Frauen, 192. Al snel na de dood van abbé de Paris
kwamen vereerders van hem bijeen aan zijn graf en werden
er veel wonderbaarlijke genezingen gerapporteerd. Genezing
van kankergezwellen, verlamming, doofheid, artritis, reuma,
zweren, hardnekkige koorts, blindheid en voortdurende bloe
dingen. Nog decennia laterwerden erwonderen gerapporteerd.
Onderzoekers van de rooms-katholieke kerk waren overtuigd
van de echtheid van deze wonderen, maar zagen ze eerder als
het werk van de duivel. Bron: The Jansenists, 128-129.
71 Met arts Henk Florie besprak ik de mogelijke oorzaak van de
maagkanker. Anorexia kan het niet geweest zijn, dat is een
twintigste-eeuwse ziekte. Langdurig gebruik van purgativa zou
de oorzaak kunnen zijn voor kanker aan het distale (onderste)
deel van de maag. Purgeren was een van de meest gebruikte
behandelingen in de oude 'geneeskunde' (naast klysma's, of
darmspoelingen, en venapunctie, of aderlating). Het kan heel
goed zijn dat dit aggressieve chemische substanties waren die
op lange duur kankerverwekkend werkten.
72 UA, Notarieel Archief inv.nr. U167a006, akte 269, 29-4-1736.
73 UA, Verzameling Port-Royal, inv.nr. 4148.
74 Basil Guy (ed.), Domestic correspondence of Dominique-Marie
Varlet Bishop of Babylon 1678-1742. Leiden 1986, 103; Arenberger
Frauen, 192.
75 Allard, 14.
76 UA, Notarieel Archief inv.nr. U167a006, akte 126, 18-9-1736:
boedelbeschrijving.
77 Idem, fol. 308v-309. Op fol. 316 wordt ook het huis d'Oude
Geijn genoemd. Wellicht wordt daarmee het landhuis/kasteel
Oudegein in Nieuwegein bedoeld en woonde zij hier eerder. Het
huis was niet in eigendom, maar werd gehuurd.
78 In oude administraties reeg men bij elkaar horende stukken
aaneen door middel van een koord. Ditgeheelnoemt men een
lias.
79 UA, Notarieel Archief inv.nr. U167a006, akte 126, 18-9-1736, fol.
314v, 315v en 316.
80 UA, Verzameling Port-Royal, inv.nr. 1630. Ernest Ruth d' Ans
verhuisde in naar het beroemde klooster van Port-Royal. In 1695
werd zijn boek over liturgie in de volkstaal, LAnnée chrétienne,
veroordeeld. Hervorming van de liturgie stond steeds op de
agenda van het jansenisme. Hij werd gezien als de patriarch van
de jansenisten en behoorde tot de laatste polemisten voor het
jansenisme. Aan het eind van zijn leven was hij kanunnik van
Sint-Goedele te Brussel.
81 Arenberger Frauen, 189.
82 Idem, 191.
83 UA, Notarieel Archief inv.nr. U167a006, akten 118 en 119, 11-7-
1736 en akte 125, 15-9-1736: akten van insinuatie. De brieven
zijn als bijlage bij de akten gevoegd. In de akten accepteert
Christiaen Bernard Albinus als executeur testamentair de
afstand van rechten op de nalatenschap van de prinses van
Auvergne.
84 Deze betaling is ook terug te vinden in MHC, ARR inv.nr. 710, fol.
130-131.
85 Veel jansenisten maakten gebruik van een pseudoniem. Martin
de Maisy, de zoon van Marie Anne, gebruikte het pseudoniem
De Bonval. Het is mogelijk dat ook zijn moeder van dit pseudo
niem gebruik heeft gemaakt. J. Bruggeman en A.J. van de Ven,
Inventaire des pieces d'archives francaises se rapportant a lAbbaye
de Port-Royal lancien fonds dAmersfoortj. Utrecht 1972, xxiii, 107,
323, 330 en 381.
86 Arenberger Frauen, 192-193.
87 Ibidem.
88 UA, Notarieel Archief inv.nr. U167a009, akte 121, 7-12-1744.
89 Arenberger Frauen, 192.
