de 'iron lady' van Bergen op Zoom Yolande Kortlever Margaret Thatcher stond tijdens haar bewind als premier van Groot-Brittannië bekend als een 'iron lady'. Zij had tijdens haar regeringsperiode te stellen met de macht van de vakbonden. Thatcher was onverzettelijk en wist de macht van de bonden definitief te breken. Zo verwierf zij haar bijnaam. Zij was niet de eerste krachtige vrouw in de geschiedenis. Jacqueline de Croy (ca. 1500-1559) ging haar voor. Al een tijdje ben ik gefascineerd door Jacqueline de Croy. Vooral haar rol in de periode toen zij als markiezin weduwe de scepter zwaaide over het Markiezaat van Bergen op Zoom (1541-1550), boeit me. Een verzoenend huwelijk Hoe kwam Jacqueline de Croy in Bergen op Zoom aan de macht? Veel weten we niet van haar, maar zij verdient zeker meer bekendheid. In het Recueil d'Arras vind je een portret van haar.1 Het portret is een kopie van een schilderij dat wellicht gemaakt is door de schilder Gossaert ten tijde van haar huwelijk met Antoon, de zoon van Jan III van Glymes, heer van Bergen op Zoom, op 12 maart 1520. De families Van Glymes en De Croy oefenden verschillende functies uit aan het hof van de Habsburgse landsheren. Beide families hadden elkaar decennialang beconcurreerd in de strijd om de politieke macht en de gunst van die lands heren. De onderlinge strijd was het hevigst tijdens het bewind van hertog Philips de Schone (1494-1506). Jan III van Glymes vertegenwoor digde de pro-Engelse politiek en Willem de Croy-Chièvres - de oom van Jacqueline - was voorstander van een pro-Franse politiek. De landsheren wisselden nogal eens van alliantie, al naargelang de internationale politieke situatie. Hertog Philips de Schone koos rond 1502 voor de pro-Franse politiek en Jan III viel tijdelijk in onge nade. Dankzij het huwelijk in 1520 tussen Antoon van Glymes en Jacqueline de Croy kwam het tot een verzoening tussen beide families.2 Antoon volgde in 1532 zijn vader op als heer van Bergen op Zoom. Op 24 juni werd hij feestelijk ingehuldigd met een Blijde Inkomste. Een jaar later verhief Keizer Karei V hem tot markies. Een hoge eer en ik ben er van overtuigd dat hij dit te danken had aan de verdiensten van zijn Afb. 1. Jacqueline de Croy, tekening in het Recueil d'Arras, anoniem, 16e eeuw. De Waterschans 2 - 2011 56 vader voor de opeenvolgende landsheren. Antoon hoorde nu tot de groten van het Habsburgse rijk. In de rangorde staat een markies namelijk onder een hertog en boven een graaf. Voordat Antoon zijn vader opvolgde was hij al opgenomen in de fameuze ridderorde van het Gulden Vlies en op 1 augustus 1533 werd hij benoemd tot stadhouder, gouverneur en kapitein-generaal van Luxemburg. Hij overleed plotseling op 41-jarige leeftijd in 1541. Op dat moment kwam Jacqueline in beeld. Trots en onverzettelijk De oudste zoon van Antoon en Jacqueline, Jan, zou zijn vader moeten opvolgen. Hij was echter nog minderjarig en zijn moeder nam het bestuur van het Markiezaat voor hem waar. Al snel kwam zij in aanvaring met het stadsbestuur. Als vrouwe van Bergen op Zoom had zij de bevoegdheid om bestuurders en ambtenaren te benoemen. In 1542 kwam het drossaardambt vacant. De dros saard was de hoogste vertegenwoordiger van de markies en Jacqueline koos ervoor om iemand te benoemen uit haar aangetrouwde familie en wel haar zwager Cornelis van Bergen, heer van Ransbeke en bastaardzoon van Jan III. Volgens het oude en nog geldige privilege van 1419 moesten de drossaard en schout goede, nota- bete ende wettige mannen binnen Brabant geboren zijn. Enfin, wettig geboren was Cornelis niet en het voltallige stadsbestuur (de Brede Raad) maakte ernstig bezwaar tegen zijn benoeming. Ook een brief van legitimatie van de landsheer keizer Karei V kon de bestuurders niet op andere gedachten brengen. De markiezin nam hier geen genoegen mee en riep de hulp in van Karei V. Hij gelastte het stadsbestuur om Cornelis van Bergen onmiddellijk te beëdigen als drossaard, anders kwamen er zware straffen. Op 25 mei 1542 behandelde de Brede Raad de keizerlijk opdracht en de dag erna legde Cornelis de eed als drossaard af.3 Wie heeft de macht? Het geschil over de benoeming van de dros saard illustreert de machtsstrijd tussen vrouwe Jacqueline en het stadsbestuur van Bergen op Zoom. Om de onderlinge verhoudingen een formeel kader te geven, vroeg Jacqueline de Brede Raad om haar als markiezin in te huldigen en haar de eed af te laten leggen als Vrouwe van Bergen op Zoom. Het testament van Jacqueline en Antoon uit 1538 bepaalde dat de langstlevende alle leengoederen zou ontvangen. Eén van de leengoederen was het Markiezaat van Bergen Afb. 2. Antoon van Glymes als ridder van het Gulden Vlies. Paneel, kopie 1761 naar verloren origineel, particulier bezit. op Zoom en dat kwam dus Jacqueline de Croy toe. Zij zou markiezin zijn en het vruchtgebruik hebben over de leengoederen, zolang zij onge huwd bleef en totdat haar zoon Jan oud genoeg was om haar op te volgen. Het stadsbestuur vond een officiële inhuldiging echter niet nodig. Omdat Jacqueline de Croy 57 De Waterschans 2 - 2011 FAUSTO NUMINE BERQA VICTRIX

Periodieken

De Waterschans | 2011 | | pagina 5