de 'iron lady' van Bergen op Zoom
Yolande Kortlever
Margaret Thatcher stond tijdens haar bewind
als premier van Groot-Brittannië bekend als een
'iron lady'. Zij had tijdens haar regeringsperiode
te stellen met de macht van de vakbonden.
Thatcher was onverzettelijk en wist de macht
van de bonden definitief te breken. Zo verwierf
zij haar bijnaam. Zij was niet de eerste krachtige
vrouw in de geschiedenis. Jacqueline de Croy
(ca. 1500-1559) ging haar voor. Al een tijdje ben
ik gefascineerd door Jacqueline de Croy. Vooral
haar rol in de periode toen zij als markiezin
weduwe de scepter zwaaide over het Markiezaat
van Bergen op Zoom (1541-1550), boeit me.
Een verzoenend huwelijk
Hoe kwam Jacqueline de Croy in Bergen op
Zoom aan de macht? Veel weten we niet van
haar, maar zij verdient zeker meer bekendheid. In
het Recueil d'Arras vind je een portret van haar.1
Het portret is een kopie van een schilderij dat
wellicht gemaakt is door de schilder Gossaert ten
tijde van haar huwelijk met Antoon, de zoon van
Jan III van Glymes, heer van Bergen op Zoom, op
12 maart 1520.
De families Van Glymes en De Croy oefenden
verschillende functies uit aan het hof van de
Habsburgse landsheren. Beide families hadden
elkaar decennialang beconcurreerd in de strijd
om de politieke macht en de gunst van die lands
heren. De onderlinge strijd was het hevigst
tijdens het bewind van hertog Philips de Schone
(1494-1506). Jan III van Glymes vertegenwoor
digde de pro-Engelse politiek en Willem de
Croy-Chièvres - de oom van Jacqueline - was
voorstander van een pro-Franse politiek. De
landsheren wisselden nogal eens van alliantie, al
naargelang de internationale politieke situatie.
Hertog Philips de Schone koos rond 1502 voor de
pro-Franse politiek en Jan III viel tijdelijk in onge
nade. Dankzij het huwelijk in 1520 tussen Antoon
van Glymes en Jacqueline de Croy kwam het tot
een verzoening tussen beide families.2
Antoon volgde in 1532 zijn vader op als heer van
Bergen op Zoom. Op 24 juni werd hij feestelijk
ingehuldigd met een Blijde Inkomste. Een jaar
later verhief Keizer Karei V hem tot markies.
Een hoge eer en ik ben er van overtuigd dat hij
dit te danken had aan de verdiensten van zijn
Afb. 1. Jacqueline de Croy, tekening in het Recueil d'Arras,
anoniem, 16e eeuw.
De Waterschans 2 - 2011
56
vader voor de opeenvolgende landsheren. Antoon
hoorde nu tot de groten van het Habsburgse rijk.
In de rangorde staat een markies namelijk onder
een hertog en boven een graaf. Voordat Antoon
zijn vader opvolgde was hij al opgenomen in de
fameuze ridderorde van het Gulden Vlies en op
1 augustus 1533 werd hij benoemd tot stadhouder,
gouverneur en kapitein-generaal van Luxemburg.
Hij overleed plotseling op 41-jarige leeftijd in 1541.
Op dat moment kwam Jacqueline in beeld.
Trots en onverzettelijk
De oudste zoon van Antoon en Jacqueline, Jan,
zou zijn vader moeten opvolgen. Hij was echter
nog minderjarig en zijn moeder nam het bestuur
van het Markiezaat voor hem waar. Al snel kwam
zij in aanvaring met het stadsbestuur. Als vrouwe
van Bergen op Zoom had zij de bevoegdheid om
bestuurders en ambtenaren te benoemen. In
1542 kwam het drossaardambt vacant. De dros
saard was de hoogste vertegenwoordiger van de
markies en Jacqueline koos ervoor om iemand
te benoemen uit haar aangetrouwde familie en
wel haar zwager Cornelis van Bergen, heer van
Ransbeke en bastaardzoon van Jan III. Volgens
het oude en nog geldige privilege van 1419
moesten de drossaard en schout goede, nota-
bete ende wettige mannen binnen Brabant geboren
zijn. Enfin, wettig geboren was Cornelis niet
en het voltallige stadsbestuur (de Brede Raad)
maakte ernstig bezwaar tegen zijn benoeming.
Ook een brief van legitimatie van de landsheer
keizer Karei V kon de bestuurders niet op andere
gedachten brengen. De markiezin nam hier geen
genoegen mee en riep de hulp in van Karei V.
Hij gelastte het stadsbestuur om Cornelis van
Bergen onmiddellijk te beëdigen als drossaard,
anders kwamen er zware straffen. Op 25 mei
1542 behandelde de Brede Raad de keizerlijk
opdracht en de dag erna legde Cornelis de eed
als drossaard af.3
Wie heeft de macht?
Het geschil over de benoeming van de dros
saard illustreert de machtsstrijd tussen vrouwe
Jacqueline en het stadsbestuur van Bergen
op Zoom. Om de onderlinge verhoudingen een
formeel kader te geven, vroeg Jacqueline de
Brede Raad om haar als markiezin in te huldigen
en haar de eed af te laten leggen als Vrouwe van
Bergen op Zoom. Het testament van Jacqueline
en Antoon uit 1538 bepaalde dat de langstlevende
alle leengoederen zou ontvangen. Eén van de
leengoederen was het Markiezaat van Bergen
Afb. 2. Antoon van Glymes als ridder van het Gulden Vlies.
Paneel, kopie 1761 naar verloren origineel, particulier bezit.
op Zoom en dat kwam dus Jacqueline de Croy
toe. Zij zou markiezin zijn en het vruchtgebruik
hebben over de leengoederen, zolang zij onge
huwd bleef en totdat haar zoon Jan oud genoeg
was om haar op te volgen.
Het stadsbestuur vond een officiële inhuldiging
echter niet nodig. Omdat Jacqueline de Croy
57
De Waterschans 2 - 2011
FAUSTO NUMINE
BERQA VICTRIX