Vvv W
-I'l1^ ,-j:
C v r- V -j ti
I
^tIi T^l |«Vs i|h#Ii4-4i4-
^izr-onvj yj
'/I
Afb. 3. Eerste pagina van de eedaflegging van Jacqueline de
Croy. SA 2, fol. 77.
regentes was beschouwden de bestuurders haar
al als vrouwe van Bergen op Zoom en ze hadden
haar ook als vrouwe erkend. Verder was het
stadsbestuur in perplexiteytwant het Landrecht
van Brabant schreef voor dat de bezittingen
van de markies automatisch overgingen naar
zijn oudste zoon wanneer de markies overleden
was/ Het maakte niet uit of Jan nog minderjarig
was. Het was geen gewoonte om een vrouw als
opvolger te kiezen als er een mannelijke opvolger
beschikbaar was. Het stadsbestuur eiste eerst
een verklaring van de veertienjarige Jan en van
zijn voogden, zodat de inhuldiging van zijn moeder
later geen verwijt van ontrouw zou kunnen ople
veren.
De markiezin was het er niet mee eens dat zij niet
officieel werd ingehuldigd. Zij hield vast aan de
tekst van het testament. In een uitgebreide brief
aan het stadsbestuur wees zij nadrukkelijk op wat
zij al voor de stad had betekend. Zij had moeite
gedaan om kooplieden naar de jaarmarkten van
Bergen op Zoom te krijgen en had het voor elkaar
gekregen dat een behoorlijk deel van de zware
bede (indirecte belasting aan de landsheer, keizer
Karei V) was kwijtgescholden. Zij zou afzien van
huldegeld en geen feestelijkheden verlangen.
Het was haar alleen om een formele inhuldi
ging te doen. Indien dit niet zou gebeuren, zou
ze vertrekken uit Bergen op Zoom en kon ze ook
geen rol meer spelen voor de stad.
Vanwege deze brief zag de Brede Raad zich
gedwongen de kwestie opnieuw te behandelen
op 5 augustus 154-2. Ook nu bleven de bestuur
ders van mening dat een inhuldiging niet nodig
was. Een proces moest uitkomst brengen. De
uitspraak was in het voordeel van de markiezin.
Het vonnis luidde dat Jacqueline de Croy als
vrouwe van Bergen op Zoom moest worden inge
huldigd. Op 26 november 1562 vond de inhuldiging
plaats zonder feestelijkheden. Dezelfde dag nog
legde Jacqueline de Croy de eed af en bevestigde
alle privileges van de stad.5
Vrouwe in ruste
De markiezin-weduwe hield zich aan de belofte
om af te treden, zodra haar zoon Jan meerder
jarig werd. Op 3 juli 1550, een maand voordat Jan
in het huwelijk trad, ontbood zij de Brede Raad
int groot hoff. Zij ontsloeg de gezagsdragers van
hun eed van trouw en wenste dat de stad spoedig
haar zoon zou inhuldigen. Burgemeester Pieter
Spotte Claesz bedankte de markiezin namens de
Brede Raad voor de vrientschappen ende diensten
bij heur Genade der voirscreven stadt gedaen,6 De
burgemeester verontschuldigde zich nog dat de
stad haar niet beter had kunnen recompenseren
gezien de armoede van de stad.7 Op dezelfde dag
besloot de Brede Raad om Jan IV met de gebrui
kelijke ceremoniën op zondag 13 juli in te halen
als markies en heer van Bergen op Zoom.
Was Jacqueline een 'iron lady'?
Volgens oud-archivaris Slootmans was
Jacqueline de Croy heerszuchtig en trots en dreef
zij onverzettelijk haar zin door.8 Ze regeerde van
1561 tot 1550. Dat was voor Bergen op Zoom een
moeilijke periode. De economische crisis had
de stad hard getroffen. De beroemde Bergse
jaarmarkten hadden hun internationale aantrek
kingskracht verloren. Veel Bergenaren konden
in deze periode hun hypotheken niet afbetalen.
Overstromingen teisterden stad en platteland.
Gelderse troepen onder leiding van Maarten van
Rossum ondernamen een veldtocht door Brabant.
Om te voorkomen dat de Gelderse troepen door
konden stoten naar Antwerpen werden er troepen
in de stad gelegerd.9 Zo droeg de stad een extra
De Waterschans 2 - 2011
58
Afb. 4. Opname van de audiovisuele presentatie over het
bezoek van Prins Philips met Dian Verberne in de rol van
Jacqueline de Croy, op 15 juni 2008. Foto auteur.
financiële last. De stadsbestuurders wilden
bezuinigen en er was geen geld voor uitbundige
officiële plechtigheden. De ontvangst van prins
Philips in 1569 moest bijvoorbeeld simpel ende
oncostelijck georganiseerd worden.10 Vrouwe
Jacqueline moest alle zeilen bijzetten om het
stadsbestuur van haar koers te overtuigen.
Ze moest daarom wel een ijzeren wil hebben,
Thatcheriaans avant-la-lettre.
Jacqueline de Croy moest, net als haar man,
niets hebben van de nieuwe protestantse denk
beelden. Zij droeg de contrareformatie een warm
hart toe en correspondeerde met rooms-katho-
lieke kerkhervormers, zoals Ignatius van Loyola
en Petrus Canisius.11
Tot recent was niet precies bekend wanneer
Jacqueline de Croy was overleden. Volgens eerdere
literatuur was dat rond 1550. Op zich vreemd, als
we bedenken dat Slootmans in zijn Jan metten
Lippen een brief van haar vermeldt, geadresseerd
aan de landvoogdes Maria van Hongarije en geda
teerd op 15 september 1552. Dankzij archiefonder
zoek van Willem van Ham weten we nu dat zij pas
op 10 februari 1559 is overleden.12
Jacqueline in levenden lijve
Bij de herinrichting van museum Het
Markiezenhof hebben we Jacqueline de Croy
weer tot leven gewekt. Zij heeft een hoofdrol
gekregen in een audiovisuele presentatie over het
bezoek van prins Philips met zijn vader Karei V
en zijn twee tantes aan Bergen op Zoom in 1569.
Jacqueline was toen immers als markiezin de
gastvrouw. Haar zoon Jan IV had de prins zelfs
vanuit Italië opgehaald en bleef in diens gevolg
tijdens zijn inhuldigingsreis door de Nederlanden.
Prins Philips logeerde twee nachten in het
Markiezenhof. Bezoekers kunnen aan hem,
markiezin Jacqueline en vier andere perso
nages vragen stellen over de voorbereidingen en
indrukken van dit hoge bezoek. Zo komt een stukje
Bergse geschiedenis weer tot leven voor iedereen.
Iron lady Jacqueline de Croy antwoordt beslist en
krachtig op uw vragen over haar boeiende erva
ringen. Kom kijken en luisteren naar de Thatcher
van het zestiende-eeuwse Bergen op Zoom!
Noten
59
De Waterschans 2 - 2011
*1'VnevW* CJ«.|i»«ï4»"»F
»M^'.
VtV*vr*l»\ni4>»«t m4 >n t\ r-^ >»t{ Va*
-A-^Vn^tv*»'\b«v%W ♦-«$■>"
^•^>♦<41411^ Vj *+j-4 <*lV
V>**y^*«n«'"V \xarwta» <iiV
Vrtvi
ti ft nflrM A*,
r#iTéw*«4V-(ri\^»i:V<-#ii^< whrty «t,
vtw l>im J)rrrA.*il
VmYiF e^'4* i»\l("tVr- |«9V-'Ot4^*-*».1'
KifhiJuVii ^|(J
ftC' V«v^*.5r«4- {<1'' !s"^ ■*^y> ijoiXv-
^>n«»Vt4" <^»i^%4 «^•v'-inrnVfc 1 VicnVés^^C, ci^«4
i>xMnft\<tv 7ft «Ui»4* l>>!ï* mi^4» vV»«U^'
^»y*k riï«*4+*iS> vo*\tv* V lN»\tH^V joS*
v-r> (vtw !^Ww4A> -4-*' v« \a!V1'4»1^o»4,> K .tN^>.
Ttfc»-/[ «-«tj-' «^+4*o»»Wx-4v*4t'.ie>»N\l-''v»»>.\'4 I*
\>ik%vvrJxbiSiciH'> »\«44 ywv yok \ivt
«l(V V^ljf Vntv^W,
>,4v- v\ Lt-tft ]'- J4>j y v~-"-V A
f../ s "-'J* *V X,V"' "''•^V'7jf'7&
V «tl S.~S~~- -^ I* rV -JO A)
1 Het Recueil d'Arras (letterlijk Verzameling van Arras) is een
handschrift met een groot aantal getekende portretten
van beroemde personen uit West-Europa, bijeengebracht
omstreeks het midden van de 16e eeuw door de Henegouwse
kunstenaar Jacques le Boucq. Het Recueil dArras is vernoemd
naar de huidige verblijfplaats van het handschrift, de Franse
stad Arras (Atrecht). De vermoedelijke maker van deze verza
meling tekeningen, Jacques le Boucq (Valenciennes, 1528/1533
- aldaar, 1573), was wapenheraut en wapenkoning van keizer
Karei V, en ceremoniemeester van de kapittels (zittingen) van
de Orde van het Gulden Vlies. Het Recueil bevat portretten van
beroemde personen - voornamelijk vorsten en edellieden - uit
de Nederlanden, Frankrijk, Engeland en Duitsland, die leefden
van de 14e tot en met de 16e eeuw. Al deze portretten zijn geko
pieerd naar andere kunstwerken, zoals schilderijen, prenten
en andere tekeningen. We weten niet wie opdracht gaf om het
Recueil te maken. Het Recueil bevindt zich sinds mensenheu
genis in de Bibliothèque Municipale (Gemeentebibliotheek) in
Arras. Bron: Wikipedia.
2 W.A. van Ham, Macht en gezag in het Markiezaat. Hilversum
2000, 79-80. Croy (thans Curey) ligt in Noord-Frankrijk aan de
rivier de Somme.
3 C.J.F. Slootmans, Jan metten Lippen, zijn familie en zijn stad.
Rotterdam - Antwerpen, 1945, 345-350; Het Markiezenhof
Historisch Centrum, Bergen op Zoom [hierna: MHC), Archief
van de stadssecretarie 1397-1810 (hierna: SA), inv.nr. 24, blz.
134-170; SA inv.nr. 25, blz. 153-167.
4 MHC, SA inv.nr. 24, blz. 174. Archieven van de Raad en
Rekenkamer van de markiezen van Bergen op Zoom (hierna:
ARR), inv.nr. 9, fol. 11.
5 Slootmans, 350-356. MHC, SA inv.nr. 24, blz. 171-199; SA inv.nr.
25, blz. 168-176; SA inv.nr. 2, fol. 77-78: eedsformulieren; ARR
inv.nr. 9, fol. 12v.
6 Slootmans, 368; MHC, SA inv.nr. 25, blz. 256-257; ARR inv.nr. 9,
fol. 59. G.C.A. Juten, 'Jan IV van Glymes 1528-1567'. In: Taxandria
XXIX (1922), 42 e.v.
7 MHC, ARR inv.nr. 9, fol. 60-61.
8 Slootmans, 344.
9 Van Ham, 135.
10 MHC, SA inv.nr. 24, blz. 302-304, resolutie 7-9-1549.
11 Slootmans, 360-362; Van Ham, 99.
12 Vriendelijke mededeling van Willem van Ham. Zijn bron: MHC,
ARR inv.nr. 659.1, rekening rentmeester generaal 1559, fol. 10v.
Nic Grosfeld wees me op een citaat van Jan IV aan Savoye: mais
iespere davant ce paques venir trouver, V.A. aiant acheve le servise
de feu ma mere [maar ik hoop te ondervinden dat Uwe Hoogheid
vóór Pasen alles in orde fgemaaktl heeft voor de Irouwlplechtigheid
van mijn overleden moeder1. ARA-Brussel, audiëntie 1721/3, fol.
18, d.d. 6 maart 1559.