mets,
in de Bergse synagoge
aan de Koevoetstraat
De Waterschans 3 - 2011
126
Anje van Buuren-Meinardi
Begin september 2008, op Open
Monumentendag, had ik dienst in de Bergse
synagoge aan de Koevoetstraat. Tegen
sluitingstijd zag ik door de glazen afscheiding
met de Davidsterren twee oudere heren in
het halletje naar de zwarte tabletten met
namen wijzen, de namen van de in de Tweede
Wereldoorlog vermoorde Bergse Joodse
mensen. Ik liep naar hen toe en vroeg: "Kent
u iemand?" "Ja", antwoordde een van de
mannen, "Yvonne Süskind en nu zie ik dat
ze dood is. Ik had haar nog zo graag eens
ontmoet". Tranen van ontroering liepen
over zijn wangen. Ik was bang dat hij niet
goed werd en zette hem op de onderste tree
van de trap naar de vrouwengalerij. Na een
paar minuten zei hij: "Het gaat wel weer
met mij. Ik ga met mijn vrouw even boven de
tentoonstelling bekijken."
De foto's
Een half uur later kwam hij weer naar beneden
en zei: "Ik heb iets voor u. In april 1941 heb
ik in opdracht van Betsy de Hes foto's van
twee Joodse meisjes gemaakt". Betsy was de
dochter van de laatste gazan] van Bergen op
Zoom, Mozes de Hes. "Het ene meisje heette
Yvonne Süskind en van het andere meisje
staat me alleen maar bij dat ze Sonja heette".
De ouders van Yvonne, Walter en Hanna
Süskind, en de ouders van het andere meisje
hadden Betsy gevraagd of zij een betrouwbaar
persoon wist, die een foto van hun kinderen
zou willen en kunnen maken. De tijden waren
zo ongewis. Ze maakten zich grote zorgen,
want wat stond er allemaal te gebeuren? Ze
zouden dan in ieder gevat nog een foto van hun
kind hebben. Betsy wist dat Jan Suurmeijer,
want zo heette onze bezoeker, betrouwbaar
was. Hij verspreidde immers in de avond
uren het ondergrondse blad Het Parool. Jan
werkte evenals Betsy, die analiste was, op
het Suikerlaboratorium in Bergen op Zoom.
Vaak maakten ze een praatje en als Betsy er
tegenop zag na het werk alleen over straat te
gaan, dan liep Jan met haar mee.
Wat eraan vooraf ging
Jan had als hobby fotograferen, maar hij had
geen eigen toestel. In de etalage van fotozaak
Kolber in de Lievevrouwestraat 28 had hij
de camera van zijn dromen gezien. Een Agfa
Billy Record 6 x 9 cm met uittrekbalg voor een
bedrag van 45 gulden, een enorm bedrag in
die tijd. Hoe nu aan het geld te komen? Jan
kreeg de opdracht om met een heel fijn vijltje
Wilhelminakopjes uit de zilveren dubbeltjes van
die tijd te zagen. In 1941 waren die kopjes reuze
populair onder de Bergse bevolking, want
je kon ze gebruiken voor broches, ringetjes,
lepeltjes en wat dies meer zij. Met zo'n broche
of lepeltje kon je laten zien dat je lak had aan
de bezetter en dat Koningin Wilhelmina ónze
koningin was. Als je met een dergelijke broche
Van links naar rechts: Het manusje van alles, Jan
Suurmeijer, Piet Raats [laborant], Betsy de Hes. Begin 1941.
127
De Waterschans 3 - 2011
p. 91). Het was niet ongebruikelijk dat meisjes in de kolonie
zo jong trouwden.
15 Deze informatie berust op een korte notitie van W.E. van
Dam van Isselt in De Nederlandsche Leeuw 61 (1943) 87-88.
16 Streekarchief Land van Heusden en Altena, DTB Heusden
5, fol. 136v. Het paar ging in ondertrouw op 26 januari.
17 Streekarchief Land van Heusden en Altena, DTB Heusden
3, fol. 10Or.
18 MHC, Notarieel Archief, deelnummer 134 (Notaris
Hieronymus de Rouck, Minuutakten van testamenten, codi
cillen en huwelijksvooprwaarden, 1652-1667) pp. 115-117.
19 Navraag bij het Staring Instituut in Doetinchem en bij het
Stadtarchiv Borken leverden respectievelijk geen nadere
gegevens en geen reactie op. De verdere herkomst van
Christoffel Kregier en een mogelijke verwantschap met
Martin Kregier blijven dus onopgehelderd. De naam van
Martin wordt vaak gespeld als Cregier.
20 Zie ook Korneel Slootmans, Bergen op Zoom, een stad als
een huis (Bergen op Zoom 1967) 45-48.
21 James Balfour Paul, The Scots Peerage. Founded on
Wood's edition of Sir Robert Douglas's Peerage of Scotland
I [Edinburgh 1904) 537; Percy Douglas, 'Scottish families
and their symbols in the Netherlands or the coats of arms
of Dutch families of Scottish descent' in Claire Boudreau
Auguste Vachon (eds), Genealogica Heraldica (Ottawa
1996) 111-126 (p. 112).
22 Zie: www.43tankbataljon.nl/43-Tanknamen/
43-Tanknamen-Cent1-2.html.
23 Johan Faure, Beknopte historie van de stad Bergen op Zoom.
Een geschiedenisboek uit 1761. Ingeleid en geannoteerd door
Willem van Ham (Tilburg 2010) 433-434.
24 Emanuel van Meteren, Historie der Nederlandscher ende
haerder na-buren oorlogen ende geschiedenissen. Tot den
jare 1612 (s'Graven-Haghe 1614) 317. Dit verhaal ook in
A.J. van der Aa, Biographisch woordenboek der Nederlanden
(Haarlem, 1852-1878) X, 149.
25 Foto's in Slootmans, Stad als een huis, 194 en 196. Over
deze periode: ibid., 49-53. De tazza is te zien in de Blauwe
Zaal van Museum Het Markiezenhof (bruikleen van het
Rijksmuseum Amsterdam).
26 Mirjam Beerman, Frans van Burkom Frans Grijzenhout
(red.), Beeldenqids van Nederland (Rotterdam 1994) 17 en
252.
27 Charles de Mooij, Geloof kan Bergen verztten. Reformatie en
katholieke herleving te Bergen op Zoom 1577-1795 (Hilversum
1998) 262. Voor de 'enkele weken', zie Peter De Cauwer,
Tranen van bloed. Het beleg van 's-Hertogenbosch en
de oorlog in de Nederlanden, 1629. Diss. Amsterdam
(UvA) 2007, 284 (te raadplegen via http://dare.uva.nl/
document/46778).
28 Edward Bruce sr was 'Commendator of Kinloss and first
Lord Kinloss (1603), lord of session and ambassador to
England'; cf. Gordon Donaldson, Scotland. James V to James
VII. The Edinburgh History of Scotland, Vol. 3 (Edinburgh
1971) 220.
29 [Patrick Begbie,] 'Letters to the Treasurer of the Society
concerning the Discovery of the silver box containing the
heart of Edward Lord Bruce of Kinloss', Archaeologica
Scotica 2 (1808) 116-128 (te raadplegen via http://ads.ahds.
ac.uk/catalogue/adsdata/arch-352-1/dissemination/pdf/
a rch_scot_vol_002/02_116_128.pdf).
30 H.D.J, van Schevichaven, 'Een tweegevecht bij Bergen-
op-Zoom in 1613', Taxandria 10 (1903) 3-8, 33-38. Dit artikel
bevat een gedeeltelijke vertaling van het verslag dat
Schevichaven vond in British Library, MS Lansdowne 213,
fol. 73 e.v.: 'The combat between Edward Bruce, Baron of
Kinlosse and Sir Edward Sackville brother of the Earl of
Dorset' (voor een beschrijving van dit handschrift,
zie www.bl.uk/collections/closed.html en www.bl.uk/
catalogues/manuscripts/ HITS0001.
ASP?VPath=html/40106.htm&Search=213&Highlight=F).
31 http://en.wikipedia.org/wiki/Edward_Sackville,_4th_Earl_
of_Dorset.
32 Een summiere beschrijving (uit de late achttiende eeuw!)
van het bloedige duel is opgenomen in het artikel van
Begbie, op.cit., 125-126.
33 Dit werk bleef onuitgegeven tot 1827, toen een gekuiste
versie in druk verscheen. Het leven van Venetia Stanley
inspireerde tijdgenoot James Shirley tot het toneelstuk
The Wedding en haar overlijden inspireerde verschillende
dichters.
34 Zie de website met 'Kapiteins en garnizoens vóór 1715',
samengesteld en onderhouden door Rian Dirksen: http
members.home.nl/riandirksen/captains_tot_1715.htm.
35 Als aanwijzing hiervoor de nogal onbevredigende infor
matie op de website www.perthshireheritage.co.uk/
Bruce%of%C lackmannan.html.
36 MHC Stadsarchief 2880.
37 H. Levelt, 'Prinses Amelia Louise van Portugal overleden
te Bergen op Zoom 9 juli 1731', Sinte Geertruydsbronne
15 (1938) 112-115 [p. 112). Zie ook Levelt, 'Amelia
Louise, prinses van Portugal in Bergen op Zoom', Sinte
Geertruydsbronne 15 (1938) 151-157. Dit tweede artikel
bestaat grotendeels uit de tekst van een brief met aanvul
lende informatie van Th.A. Boeree.
38 Voor de Portugese context zie bijvoorbeeld A.H. de Oliveira
Marques, History of Portugal. I. From Lusitania to Empire
(New York 1972). Genealogische informatie over de Prinsen
en Prinsessen van Portugal ontleend aan http://genealogy.
euweb.cz/capet/capet56.html.
39 Informatie o.a. ontleend aan www.brascamp.com/
georgfriedrich.htm.
40 MHC, Doopboek NH Bergen op Zoom 1673-1682, DTB-BoZ
inv.nr. 20 (ISIS).
41 Over de geboortedatum bestaat onduidelijkheid.
Biografische gegevens in L. Elaut, 'Paschasius Justus
Turcq. Een zestiende-eeuws speelziek jonker en medicus
uit Eeklo, lijfarts van de markies van Bergen op Zoom',
Brabantia 1 (1952) 194-208.
42 Samenvatting bij Elaut, 'Paschasius Justus Turcq',
204-208. Verder ook Toon Van Houdt, Healing Words. Ancient
rhetoric and medicine in Pascasius Justus' treatise Alea sive
De curanda ludendi in pecuniam cupiditate 115611 Res Pvblica
Litterarvm. Documentos de trabajo del grupo de investigación
'Nomos'. Suplemento monografico 'Tradición Clasica y
Universidad' 2008-18 [Madrid 2008; http://e-archivo.uc3m.
es/bitst rea m/10016/2113/1/su ptradclas_18.pdf).
43 Cees Vanwesenbeeck, Albert Hagenaars Frans Mink,
Zoom op Bergen. 500 jaar literatuur in Bergen op Zoom
(Bergen op Zoom 1992) 23-25.
44 Vanwesenbeeck, Hagenaars Mink, Zoom op Bergen, 31.
45 Jan van Oudheusden Harry Tummers (red.), De graf
zerken van de Sint-Jan te 's-Hertogenbosch. 4 delen
('s-Hertogenbosch 2010).
D
