V
r
"r
fa/s/ /fty
In 1810 volgde de inlijving bij Frankrijk van
Het Koninkrijk Holland door de Franse keizer
Napoleon, op 16 maart het gebied tussen
Schelde en Maas (met Bergen op Zoom) en
later het hele gebied ten noorden van de grote
rivieren. Met deze inlijving werd de Franse
wetgeving in deze gebieden van kracht,
dus ook de bepalingen ten aanzien van de
Burgerlijke Stand. De officiële invoering van de
Burgerlijke stand was op 1 januari 1811, maar
in de praktijk verschilde dit van gemeente tot
gemeente. Het duurde nog tot 18 november
1811, voordat alles in het hele land was inge
voerd. De aktes werden opgemaakt in het
Frans in tweevoud, waarbij het tweede exem
plaar werd opgestuurd naar de Griffie van de
Arrondissementsbank (later het Rijksarchief
in Noord-Brabant voor wat betreft Bergen op
Zoom).
Daarnaast beval Napoleon op 18 augustus
1811 bij keizerlijk decreet (met verwijzing naar
het Franse decreet uit 1808) dat iedereen die
nog geen achternaam had, er binnen één jaar
een diende aan te nemen. Van deze aanname
moest een akte worden opgemaakt.1
Overigens is het een hardnekkige mythe,
dat een aantal mensen de maatregelen
van Napoleon trachtte te ondermijnen
door rare namen aan te nemen. De meeste
Nederlanders hadden al vóór de komst van
de Fransen een familienaam en ook de vaak
genoemde naam 'Naaktgeboren', als voor
beeld, bestond al langer. Er wordt gesugge
reerd, dat deze naam een Hollandse bewerking
is van het Duitse 'Nachgeboren' (geboren na
het overlijden van de vader).2
Nieuwe familienamen in Bergen op Zoom
In het archief van de gemeente Bergen op
Zoom bevindt zich het register van aanneming
van familienamen (in het Frans) van 26
augustus 1812. Op één enkele uitzondering
na vermeldt het register alleen Joodse
inwoners van de stad. Ook in andere Brabantse
gemeentes waren het vooral Joodse burgers
die een (nieuwe) achternaam lieten regis
treren. Zij maakten tot dan toe (net als veel
inwoners in het noorden van Nederland) veelal
gebruik van patroniemen bijvoorbeeld Marcus
Salomon). Zij namen niet alleen familienamen
aan als Salomons, Davids en Mozes, maar ook
'Nederlandse' namen als 'Platvoet'.3
Op 27 augustus 1812 verscheen Salomon
Laserus voor burgemeester Gerard Vermeulen
om zijn (nieuwe) achternaam te laten regis
treren. Hij nam als familienaam 'Vanbroek'
aan met als voornamen 'Salomon Laserus'.
De betreffende akte werd ondertekend door
burgemeester Vermeulen en Salomon Laserus
(met zijn nieuwe achternaam).
De dag daarop verscheen Salomon Laserus
opnieuw, nu om zijn negen kinderen van de
nieuwe familienaam 'Vanbroek' te voorzien,
waarbij van elk kind een aparte akte werd
opgemaakt/
Enkele kinderen kregen tevens een nieuwe
officiële (Franse) voornaam. Zo kreeg de
oudste dochter Betje nu volgens de akte de
naam 'Elisabeth', Ragelwerd 'Rachelle',
Andries werd 'André', en Moses kreeg volgens
het register de naam 'Moijse'.
Bij de volkstelling van 1812 staat het gezin van
Salomon Laserus, wonende in de Fortuinstraat
63, inmiddels vermeld als 'Van Broek'. Er
blijkt op 2 december van dat jaar een tiende
kind geboren te zijn, volgens de geboorteakte
genaamd 'Hélène Vanbroek', dochter van
Salomon Lasarus Vanbroek en Eva Andries.5
Opmerkelijk is dat een huwelijksakte van 25
maart 1812 het huwelijk vermeldt van Salomon
Bloemendaal en Jeanne Lazarus 'van Broek',
meerderjarige dochter van Salomon Lazarus
'Vanbroek'. Blijkbaar gebruikte Salomon zijn
nieuwe achternaam nog voordat deze op 27
augustus 1812 officieel werd vastgelegd.6
Op 18 september 1812 verscheen de volgende
inwoner voor burgemeester Vermeulen.
Het was Eliasar Cohen. Hij verklaarde de
familienaam Khönraad aan te nemen met als
voornamen Eliasar Cohen. Ook hij onderte
kende met zijn nieuwe achternaam.
Daarna werden ook voor zijn zes kinderen
aktes opgemaakt die voor de nieuwe fami
lienaam zorgden. Dochter Jetje Cohen kreeg
de voornaam 'Elisabeth'; zoon Joseph bleef
officieel 'Joseph'; zoon Andries werd 'André';
zoon Mozes werd officieel 'Moijse'; zoon Hartog
kreeg de nieuwe voornaam 'Barthélemy' en
dochter Antje werd volgens de akte 'Anne'. Bij
de volkstelling van 1812 staat het gezin van
Eliasar Cohen geregistreerd met de fami
lienaam Khönraad. Zijn echtgenote staat
vermeld onder de naam Saartje Wessels.7
De Waterschans 3 - 2011
138
Op 1 oktober 1812 was het de beurt aan
Isac Jacob om een nieuwe familienaam
aan te nemen, volgens de akte de naam
'Frank', met als voornamen 'Isac Jacob'.
Verder verklaarde hij zijn zoon Jacob
Isac dezelfde achternaam te willen
geven met als officiële voornamen 'Jacob
Isac'. Ook zijn dochter Hendrina Isac en
zijn zoon Samuel Isac werden beiden
met hun eerste voornaam als 'Frank'
geregistreerd. Daarnaast blijkt volgens
de geboorteakte van 14 november 1812
dat het gezin werd uitgebreid met een
dochter, genaamd 'Marie Frank'.8
Een ander geval was dat van 30
november 1812.
Een zekere André Van der Poest
Clement, geboren op 23 november 1791
te Middelburg verklaarde dat hij de
naam 'Van der Poest Clement' wilde
bewaren ('conserver') als familienaam
met als voornaam André.
Zoals reeds vermeld werden alle aktes
opgemaakt in het Frans; vanaf 3 maart
1812 via voorbedrukte aktes bij geboorte,
huwelijk en overlijden.
In 1813 en 1814 veranderde de politieke
en militaire situatie door nederlagen van
Napoleon.
Onze streken werden bevrijd door Engelsen,
Russen en Pruisen, maar Bergen op Zoom
moest nog tot 3 mei 1814 wachten voordat
Franse troepen de stad verlieten. We zien dan
ook vanaf juni 1814 de aktes in het Nederlands
verschijnen.
Als 'ambtenaar van de Burgerlijke Stand' trad
inmiddels waarnemend burgemeester Drabbe
op. Tot 1850 fungeerden burgemeesters of
wethouders als ambtenaar van de Burgerlijke
Stand. Daarna konden volgens de aktes ook
andere ambtenaren de functie vervullen.
Tijdens een gesprek met de heer Timmermans,
(oud-)ambtenaar van de Burgerlijke Stand
van 1970 tot 2003 kwam naar voren dat de
functie nog steeds een grote zorgvuldigheid
vereist en soms onderzoek vraagt naar de
juiste gegevens van betrokken personen in
geval van geboorte, huwelijk, scheiding of
overlijden. Daarnaast gaf hij aan dat hij veel
veranderingen heeft meegemaakt, met name
ten aanzien van het huwelijk zoals het trouwen
- x ^5**^ s?" Xy X'// /7v«
- 7"
in Het Markiezenhof, de komst van het homo
huwelijk en de beëdiging van een buitengewoon
ambtenaar van de Burgerlijke Stand. Wat bleef
tot op de dag van vandaag is de registratie van
geboorte, huwelijk en overlijden als basis voor
een goede bevolkingsadministratie.
Noten
De Waterschans 3 - 2011
Vy
V/7/Sf.t S/yjVs >ie A Vy
/fysy?A Jf ajty SA /a A/ïi sf,
Xr «-<V pt sfe'
/sat v />vv y 6-
r L-X" t V /9 »/^/V V(9
/r/V»
yXr ft A
s
4
ss Jy.
y~
VS
-■</ fr
- X s y, J
VV Vy*V &Vf*/V s6 strst /tSt r V
'c
/C >0*'Syt /+*'**■**- v4v^7 /A.
/t y y* V XstV
Sjrss* S- VSA
t.S /4 stfwr V
sr/t*
//t*/V Xs*V
Z/r/ s. A/v.s- -
1 Keizerlijk decreet van 18 augustus in het Paleis van St.
Cloud.
2 Leendert Brouwer, Respons, Mededelingen van het
Meertens Instituut 8, 2006.
3 Zie het artikel van J-W. Koten, Joodse genealogie, een eerste
handreiking, http://www.ngv.nl.
4 Historisch Centrum het Markiezenhof (verder HCM),
Gemeente Bergen op Zoom, Registervan aanneming van
familienamen, 1812 archiefnummer 32.1.
5 HCM, Gemeente Bergen op Zoom, Geboorteregister 1812,
akte nr. 145.
6 HCM, Gemeente Bergen op Zoom, huwelijksregister 1812,
akte nr. 5.
7 HCM, Gemeente Bergen op Zoom, Volkstelling 1812, deel 1.
8 HCM, gemeente Bergen op Zoom, geboorteregister 1812,
akte nr. 140.
139
