Poort.31 Slootmans oppert dat deze aankopen
(ook van huizen) vaak dienden om de krediet
waardigheid van de kooplieden te vergroten.
Het huis of stuk grond kon worden ingezet
als borg of onderpand.32 Bovendien zal het
een veilige manier zijn geweest om grotere
sommen geld veilig 'op te bergen'. Jan Moffet
had in Bergen op Zoom tenminste vier
kinderen: Jan jr, Erasmus, Janneken en een
natuurlijke dochter Anneken.33
Janneke Jans Moffatdochter vinden we
omstreeks 1538 in Veere. Zij is dan getrouwd
met de Schot Bartel Oliviers en schenkt het
leven aan Neeltje BarteLs.34 Beide ouders
overleden in 154-6 en Neeltjes oom Hendrick
Oliviers, geboren in Dundee en sinds augustus
1546 poorter van Veere, wordt aangesteld
als voogd. Hij doet Neeltje op kostschool in
Brugge en doordat alle rekeningen die hierop
betrekking hebben uit de periode 1546-1553
bewaard zijn gebleven, zijn we hiervan goed op
de hoogte. Zo weten we dat zij een keer op de
vlucht sloeg voor haar aanstaande echtgenoot,
wat (reis)kosten met zich meebracht.35 In 1552
werd zij naar Veere teruggehaald en trouwde
zij - veertien jaar oud - met de Engelsman
Randolf Sterk. Het paar vestigde zich in
Bergen op Zoom en bewoonde daar het huis
'De Regenboog' in de Zuivelstraat.36 Neeltje
propageerde de 'nieuwe religie' en zette zich in
Bergen in voor de protestanten. Sterk (Sterck,
Reyndolff Sterque] maakte grote speel
schulden en vertrok in 1567 naar Engeland (het
is onduidelijk of Neeltje met hem meeging).37
Sint Trinian
Zoals gezegd had deze Schotse gemeenschap
begin zestiende eeuw in Bergen op Zoom een
altaar in de Grote Kerk waarvoor zij eigen
beheerders regeerdersaanstelden. Dit altaar
was gewijd aan sinte Tryniaen en bevond zich
in der kercken van Bergen in der capetien van
sinte Ontcommere.38 Deze Schotse heilige staat
beter bekend als Ninian. Hij leefde in het begin
van de vijfde eeuw, missioneerde in het zuiden
van Schotland en stichtte een klooster met
de naam Candida Casa in het latere Whithorn
(Galloway). Ninian geldt als de man die het
christendom naar Schotland bracht en hij
werd al vroeg beschouwd als een soort 'nati
onale heilige', min of meer vergelijkbaar met
Willibrord en Bonifatius in Nederland.39 Zijn
feestdag is 26 augustus. Ook in Brugge hadden
de Schotse handelaren al sinds het midden
van de veertiende eeuw een kapel gewijd
aan Ninian.40
De naamsvariant Trinian komt vooral voor op
het Eiland Man, in Galloway en in het daar
(historisch) nauw mee verbonden Dumfries.41
Tussen deze gebieden in en aan de Ierse Zee
bestonden tot in de twaalfde eeuw allerlei
relaties en het klooster van Whithorn had
bezittingen op het Eiland Man. Wellicht kan
dit erop wijzen dat Jan Moffet (als zijn familie
inderdaad uit Moffat afkomstig is) in Bergen op
Zoom een directe hand had in de verering van
Ninian in de Grote Kerk in Bergen op Zoom.
Uitkijkpost
Slootmans' interpretatie dat Jan Moffet Bergen
op Zoom vooral gebruikte als uitkijkpost in
de Scheldedelta is wellicht niet onjuist, maar
het is de vraag of dit ook betekent dat Moffet
De Waterschans 4 - 2011
176
zich 'weinig of niet ingespannen' heeft voor de
markten in Bergen op Zoom.42
Jan Moffet woonde zeker 44 jaar lang als
poorter in de stad en was gedurende een groot
deel van die periode de spil in de Schotse
gemeenschap in Bergen, met voor zover we
kunnen zien, goede relaties in zowel de andere
handelsplaatsen in het Scheldegebied als met
Schotland. Zijn prioriteiten en zijn loyaliteit
lijken inderdaad elders te hebben gelegen,
maar alleen al door Moffets aanwezigheid zal
Bergen op Zoom een belangrijke rol hebben
gespeeld in de strijd om de Schotse stapel.
Dat was wellicht een rol in de coulissen en één
waarbij het Bergse stadsbestuur nauwelijks
was betrokken, maar ook een rol die Bergen
juist door haar betrekkelijke neutraliteit kon
spelen. Bergen lijkt immers zelf nooit een
serieuze kandidaat te zijn geweest voor de
Schotse stapel, terwijl de stad wel belang had
bij de handel met Schotland.
Opvallend is ook de houding van Moffet toen hij
in 1544 samen met enkele andere Schotten in
Gent gevangen werd genomen. Dit gebeurde in
de context van de verslechterende verhouding
tussen Schotland en de Nederlanden. In een
petitie aan de keizer legt hij er de nadruk op, dat
hij geen geboren Schot en evenmin inwoner van
Schotland is, reeds meer dan 34 jaar te Bergen
op Zoom woont, niet in dienst staat van de
Schotse koning, doch een jaargeld ontvangt van
de heer van Beveren en de stad Veere, noteerde
Slootmans daarover.43 De conclusie dringt
zich op dat Jan Moffet vooral een succesvol
zakenman was, wiens eerste belang steeds
eigenbelang is geweest. Door zijn afkomst (en
naam) was hij Schot onder de Schotten, hij
spande zich in voor de stapel in Veere, maar
hij was geen geboren Schot en lijkt in hart en
nieren toch ook Bergenaarte zijn geweest.
Dat de conservator van de Schotse stapel
geen geboren Schot was, was niet uitzon
derlijk. De bekende Anselm Adornes (1424-
1483] die in Brugge lange tijd de functie van
conservator vervulde, stamde uit een Genuese
familie die tot de groten van Brugge behoorde
en die daar een eigen familiekerk bezat (de
Jeruzalemkerk, met daarin een 'kopie' van het
Heilig Graf). Anselm Adornes werd tijdens een
diplomatieke missie in Schotland vermoord
en ligt begraven in Linlithgow (ten zuiden van
Edinburgh). Zijn hart werd bijgezet in een
indrukwekkende graftombe in de Brugse
Jeruzalemkerk.44
De conclusie van dit alles moet zijn dat
Bergen op Zoom in de decennia rond 1500
een bijzondere en intensieve relatie had met
Schotland, en dat deze relatie ten onrechte
geheel op de achtergrond is geraakt in de
geschiedschrijving in zowel Nederland als
Schotland. Laterwerd deze band nog eens
op geheel andere wijze versterkt doordat vele
Schotten als huursoldaat in Staatse Dienst
deel uitmaakten van het Bergse garnizoen.
Een dieper en breder opgezet onderzoek naar
zowel Jan Moffet als naar de andere bewoners
van de Schotse vest is daarmee zeker gerecht
vaardigd.
Noten
De Waterschans 4 - 2011
■J Olfc JU O 0 1O JU"
o c v i o w
'O Pjj K.T 3j W OQjQ
Sint Ninian op een miniatuur in een vijftiende-eeuws
getijdenboek dat zou zijn gemaakt in Schotland, maar een
sterke Gent-Brugse invloed verraadt. Edinburgh University
Library MS 42, f. 72v. IBook of Hours of the Virgin Mary and
St. Ninian}.
1. Het wijkje is nog goed herkenbaar op de plattegrond van
Bergen op Zoom door Jacob van Deventer (c. 1545) en die
uitgegeven in G. Braun en F. Hogenberg, Civitatis orbis
terrarum III (Keulen 1581), gereproduceerd in Willem A.
van Ham, Bergen op Zoom. Historische stedenatlas van
Nederland 7 (Delft 2003) 30 en 32.
2. Algemeen hierover: C.J.F. Slootmans, Paas- en
Koudemarkten te Bergen op Zoom, 1365-1565. 3 banden.
Bijdragen tot de geschiedenis van het zuiden van Nederland
64-66 (Tilburg 1985) 336-343, 939-941 (en in een wat breder
kader pp. 923-946); en Korneel Slootmans 'Middeleeuwse
handelshuizen te Bergen op Zoom (2)', Jaarboek 'De
Ghulden Roos' 38 (1979) 67-119 (pp. 77-83). Zie ook Yolande
Kortlever 'Marktplaatsen en handelshuizen te Bergen op
Zoom tijdens de jaarmarkten', De Waterschans 2-2005,
51-56 (p. 53). Bronnenpublicaties en grondleggende
literatuur voor de handelsrelaties tussen Schotland en de
Nederlanden vormen: H.J. Smit, Bronnen tot de geschie
denis van den handel met Engeland, Schotland en Ierland (2
dln in 4 bnd) RGP 65, 66, 86, 91 ('s-Gravenhage 1928-1950);
M.P. Rooseboom, The Scottish Staple in the Netherlands
(Den Haag 1910); en John Davidson Alexander Gray, The
Scottish Stapte at Veere. A study in the economic history of
Scotland (Londen 1909). Meer recent zijn de artikelen van
Ian Blanchard, 'Northern wools and Netherlands markets
at the close of the middle ages' en van David Ditchburn,
'The place of Guelders in Scottish foreign policy, c. 1449-
c.1542', beide in Grant G. Simpson (edScotland and the Low
Countries, 1124-1994. The Mackie monographs 3 (Phantassie
1996) resp. 76-88 en 59-75 (beide met literatuurverwij
zingen). Het Bergen op Zoomse aandeel in deze handel
verdient nader onderzoek.
3. Over Moffat vooral Slootmans, Paas- en Koudemarkten,
939-941 en 945-946 (en zie ook het register). Slootmans'
belangrijkste bron over Jan Moffet is Smit, Bronnen, deel 2.
4. Records of the Parliament of Scotland (www.rps.ac.uk),
1528/9/54.
5. M(ichael) Ltynch]'staple ports' in Michael Lynch (ed.), The
Oxford Companion to Scottish History (Oxford 2001) 590-591.
6. Peter Blom, Schotten lusten geen spek. Vier eeuwen Schots
leven in Veere (Veere 2006; eerste druk 2003); Een goede
177
