-■.Jt r
Pi
Bergen opZoom
1
.V
DE Gedeputeerden van den Lande van Brabandr, HollandtendeZeelant,
tegen woordigh gecom mie teert op de Vergaderinge van de Generale Sta
ten, alhier tot Delf vergadert, t'famen metden anderen gekomen zynde in
canimunicatie nopende de be waernifTe vande Stede van Bergen op den Zoom
metdenCafteele van Wouweende Fort, ende betalinge van de tegenwoor
dige Garnifoenen der fel vernaekomende het verklaren ende degoede wille
ende intentie van fyne Furftclijcke Genadehebben ondcrlinghegeraemt en
^accordeert de poin£lcn hier nae volgende. T i In
Toinftttit
beraernt tot be-
Uuaerntlfe van
Bergen op Zoom>
en betAlivge der
Garnifoeneri al
daer.
haven
r
V
x. 8.lac ah a£o art
Stccnbei'afejroort
y^/fautfchejvoortr
3 ajchjzocrt
j£am-£ocrrt
6, Grate Ittaratr
y. ~Kha tHarclct
8. JCaarrt ntarckt.
g.3arfe
la.SXamhefts hero
iu-tTtCcr^
tzJfieu-3 ackof
i%. ZuydJchajts
t4. TNaoi'dJchattf
.«.V
V
...,0,.n
ca ■■•rn"
Ev wlVA-ft.... 1»71*'rv
'V"11'?;
Bergen op Zoom, anoniem, eerste helft zeventiende eeuw. De Zuyd- en de Noordschans linksboven.
[Beeldbank Markiezenhof, KG 981.
INITIATIEF WILLEM VAN ORANJE
De bouw van de Waterschans in 1585 was
geen zaak van het stadsbestuur van Bergen
op Zoom. De stad was in die tijd armlastig,
een deel van de bevolking was gevlucht en
Spaanse en Staatse troepen brandschatten
en plunderden het platteland rond de stad.
Bovendien had Bergen op Zoom regelmatig
te lijden van een muitend garnizoen. Kortom,
de regionale marktfunctie van de stad was
tanende; van handel en nijverheid was nauwe
lijks meer sprake. Het waren de Staten van
Holland, Zeeland en Brabant die met Willem
van Oranje het strategisch belang van Bergen
op Zoom inzagen. Uit de correspondentie van
Oranje blijkt zijn directe bemoeienis met de
versterking van Bergen op zoom, waarvan
hij bovendien in september 1582 markies
werd, omdat Jan van Wittem, echtgenoot van
markiezin Maria Margaretha van Merode,
samenspande met de Spanjaarden.
Op 7 januari 1584- kreeg de vermaarde vesting
bouwer Abraham Andriessen van prins Willem
van Oranje de instructie zich samen met een
zekere Jan Schijn onmiddellijk naar Bergen
op Zoom te begeven om een plan te maken
voor de herbouw van het 'fort opt hooft' (ook
omschreven als het 'oude fort').
Dat fort zou ruimte moeten bieden voor huis
vesting van 300 tot 4-00 soldaten. Het haven
kanaal was vanaf 1573-1574 al enigszins
versterkt met 'wachthuizen'. Bovendien bevond
zich in 1577 bij het havenhoofd een Spaans
fort, het 'Largo Forte', dat al voorkomt op een
tekening van vóór 1577 van een Italiaanse
ingenieur. In 1582 staat dit verdedigingswerk
vermeld als 'het Grote Fort aan de Waterkant'.
De locatie van de Waterschans is identiek met
f-V'
Besluit tot de bouw van de Waterschans [Nationaal Archief, Staten van Holland, toegang 3.01.04.01, inv. 19, p. 147-1481
dit fort, zodat eerder gesproken kan worden
van herbouw dan van nieuwbouw. Andriessen
diende zijn plan ter goedkeuring voor te leggen
aan Willem van Oranje, die als de gees
telijk vader van de Waterschans kan worden
beschouwd.
Krap twee maanden later, op 3 maart 1584,
besloten de Gedeputeerden van Holland, Zee
land en Brabant, in Delft aanwezig in verband
met een vergadering van de Staten-Generaal,
met instemming van de prins tot de bouw van
de Waterschans. Dit als onderdeel van een
serie afspraken over de verdediging van Bergen
op Zoom. Uit de tekst van het be
sluit valt op te maken dat Abraham Andriessen
het plan voor de bouw had opgesteld conform
Oranje's instructie. De kosten werden begroot
op 20.000 gulden. Daarvan nam het gewest
Brabant de helft voor zijn rekening en de
gewesten Zeeland en Holland de andere helft.
4 k
K
A 4<h Vu, L slv<. v jl@
SUW b 'vm.L--<vs k't J?A 'V01'"' (ZT**
«1 CW1,
(7Y V«.C -.„V u£i4—
,^75 Gïf*- A'x'-V
ZZ L-j1fctS\xw^ J jiji.
Opdracht tot het maken van een bouwplan voor de
Waterschans. [Koninklijk Huisarchief, A 11/XIV D/5; website
historici.nl, correspondentie van Willem van
Oranje, fragment uit brief nr. 4570).
STRATEGISCH BELANG
Zowel vóór als na de val van Antwerpen (1585)
was de ligging van Bergen op Zoom van stra
tegisch belang. Vóór 1585 vanwege het Staatse
streven om de Spaanse invloed in de streek
tussen Antwerpen en Bergen op Zoom terug te
dringen. Dit ter behoud van de Staatse greep op
de Schelde en op Antwerpen, het bolwerk van
de opstand en toen de grootste wereldhaven.
Na de val van die stad werd de vesting Bergen
op Zoom van grote betekenis voor de havens
in de Noordelijke Nederlanden, vooral die van
Amsterdam en Middelburg. Controle over de
Schelde lag aan de basis van de Gouden Eeuw
in de Republiek.
De bouw van de Waterschans (de Zuidschans)
en de daar tegenover gelegen veel kleinere
Noordschans was onderdeel van een algehele
versterking van de stad vanaf 1579, waarbij
vooral de vestingbouwers Leon de Future en
Germain le Febvre betrokken waren. Bij bele
gering van de vesting Bergen op Zoom was de
vrije toegang tot de haven van wezenlijk belang:
voor het evacueren van burgers en gewonde
militairen, en voor het aanvoeren van manschap
pen, voedsel, drank, oorlogstuig, kogels en
munitie. De beide schansen dienden ter
afschrikking van vijandelijke schepen. Met de
bouw ervan was haast geboden, want in 1581
was de stad door de Spanjaarden belegerd en
deze zouden zeker terugkomen, zoals in 1588 en
1594 ook geschiedde. De bouw van beide forten
hield ook een groot risico in: zij konden in vijan
dige handen vallen en de stad in een wurggreep
houden. Geen fictief risico! Dit gebeurde met
Antwerpen toen in augustus 1585 de Spanjaar
den de stad weliswaar innamen, maar de forten
Lillo en Liefkenshoek in Staatse handen bleven
en voor de afsluiting van de Schelde zorgden
De Waterschans 4 - 2012
156
157
De Waterschans 4 - 2012
'A91
M*n..
n-l.'
0-S
V-"
o/>r
,.,.K -.(Vor>\
'l p
.(V..CLO
-A-"\
JfX?. Hft.rfO l"'
fh A.^.0^ C» V
'ViP-Vl L A- ".^"<1.0.'V
1
...o'. ...«X'-Uv f..
I" -r.l'.T-
vKt- 4^4" "VA., pA-*- ICC* V-Hl xsvxLK Va.) Q tf* -i
