DE BOUW
De Waterschans werd gebouwd volgens beproef
de, Italiaanse vestingbouwkundige principes:
een verdedigingswerk met vier bolwerken. Het
zuidelijke, vijfde bolwerk, is later aangelegd.
Het ontbreekt op schetstekeningen uit 1586 en
1588. Vermoedelijk ontstond de vijfhoekige
vorm tussen 1588 en 1596. Zeker is dat het fort
in deze vorm bestond in 1622.
De werkzaamheden vonden plaats onder toe
zicht van achtereenvolgens Abraham Andriessen
en Johan van Rijswijck (zie kader).
Het was een groot fort, 260 bij 270 meter, de
omringende gracht inbegrepen. De schans lag
aan de kop van de Zuidhavendijk op het schor
van de polder Zuidland, die bij de Allerheiligen
vloed in 1570 was ondergelopen en niet was
herbedijkt. Omringd door water en slikken, dus
goed verdedigbaar. Om strategische redenen
werd het Zuidland pas in 1860 gedeeltelijk
herbedijkt, de Geertruidapolder.
De haventoegang werd ook aan de noordzijde
beveiligd door de gelijktijdige bouw van de
Noordschans (het Noordfort) op de kop van de
Noordhavendijk in de Noordpolder. Deze polder,
bedijkt in de dertiende eeuw, was eveneens
ondergelopen bij de Allerheiligenvloed, maar
vrij snel weer herbedijkt. Medio 1586 werd
deze polder ter bescherming van het Noordfort
onder water gezet. Dit gebeurde onder hevig
verzet van de ingelanden, die kort daarvoor de
herbedijking hadden bekostigd. De Noordpolder
werd pas in 1786 gedeeltelijk herbedijkt: de
Theodoruspolder, genoemd naar markies
Karl Philip Theodoor van Sulzbach. De polder
waarin omstreeks 1960 de Theodorushaven is
aangelegd. In 1586 werd vrijwel gelijktijdig met
de bouw van de Waterschans een strook van
het Zuidland opnieuw bedijkt, waardoor in 1585
het Stadspoldertje ontstond.
Vanaf mei 1586 was er Engelse bemoeienis met
de fortificatie van Bergen op Zoom, waaronder
de forten aan de havenmond. Er werd gecor
respondeerd met de autoriteiten te Londen
over de defensie van Bergen op Zoom, waarvan
toen (tot 30-06-1587) de Engelsman Peregrin
de Barty, heer van Willoughby, gouverneur
was. De Engelse betrokkenheid bij de jonge
Republiek was in de periode dat Robert Dudley,
graaf van Leicester, hier stadhouder was (van
januari 1586 tot december 1587).
Tijdens de bouw van de Waterschans was er in
Bergen op Zoom wegens slechte betaling veel
muiterij onder de soldaten van het garnizoen.
De stad telde in 1587 1800 burgerhuizen,
waarvan er - naar schatting van de Engelse
kapitein Walter Morgan Wolff - 650 door
soldaten waren beschadigd. Muiterij was er ook
al eerder. Op 18 november 1583 deed Willem
van Oranje een dringende oproep aan het
garnizoen om de muiterij te staken en de orde
te herstellen.
ANDRIESSEN, VAN RIJSWIJCK EN
TIMMERMANS
Abraham Andriessen was een gerenommeerd
vestingbouwer. Hij was de architect van onder
meer het fort Lillo en de vesting Willemstad.
Na de val van Antwerpen keerde hij terug in
Spaanse dienst.
Ingenieur Johan van Rijswijck,'generaal van de
fortificatiën' van de Republiek en één van de
meest ervaren militaire ingenieurs in die tijd,
regisseerde in 1586 de vervolmaking van het
fort. Eind 1586 maakte Johan van Rijswijck een
plan om de vesting Bergen op Zoom (verder] te
versterken. De beide waterschansen namen
daar een belangrijke plaats in.
Mogelijk was ook Pieter Timmermans betrokken
bij de bouw van de Waterschans; in de jaren
1587-1588 bouwde hij in Bergen op Zoom rave
lijnen. In 1585 speelde hij als ingenieur een rol
bij een uiteindelijk mislukte poging om de 'Brug
van Farnese', die de Spanjaarden in de Schelde
hadden gebouwd om bevoorrading van de bele
gerde stad Antwerpen vanuit het noorden te
beletten, op te blazen.
In 1585 waren in de Waterschans al militairen
gelegerd. In januari betrof dit 75 manschappen,
onder wie een kapitein, een luitenant, een
vaandrig, een sergeant, twee korporaals, twee
onderofficieren, een trommelslager en een
schrijver. Drie maanden later telde de bezetting
100 manschappen. Het fort werd aanvankelijk
omschreven als het fort Valckenburgh, naar
de eerste bevelvoerende kapitein, Hans van
Valckenburgh.
DE EERSTE JAREN
Na de val van Antwerpen, augustus 1585, waren
er grote zorgen over een nieuwe aanval van de
De Waterschans 4 - 2012
158
Het Zuid- en het Noordfort in 1622 plus een deel van het stadspoldertje; fragment uit een kaart van de belegering van Bergen
op Zoom in 1622, afgebeeld door Claes Janszoon VisscherjBeeldbank Markiezenhof, KG 80 AAI
Spanjaarden. Uit angst hiervoor verlieten veel
burgers de stad, het omringende platteland
raakte grotendeels ontvolkt. Een exodus die at
een paar jaar eerder op gang was gekomen.
Volgens een plan van ingenieur Johan van
Rijswijck uit eind 1586 dienden de forten aan
het havenhoofd, het Noord- en het Zuidfort,
zo sterk te worden dat deze zelfs behouden
konden worden indien de stad zou worden
veroverd.
Regelmatig was er bij de Staten-Generaal en
prins Maurits extra aandacht voor de verde
diging van Bergen op Zoom: begin 1587 bij
de Spaanse verovering van Sluis en in maart
van dat jaar bij de verovering van het kasteel
van Wouw door Parma. In de periode 1587-
1588 plaatste men dan ook op de wallen van
de Waterschans palissaden (puntige palen).
In 1588 belegerden Spaanse troepen opnieuw
Bergen op Zoom en trachtten zij vergeefs de
Waterschans in bezit te krijgen. De stad werd
op 13 november 1588, na een springvloed op
1 oktober, ontzet.
In 1592 kwam de buitenwal, ook omschreven
als enveloppe en contrescarp, van de
Waterschans gereed. Er werd toen ook een
buitengracht aangelegd, verbonden met de in
1587 gegraven Nieuwe Haven ten zuiden van
het Stadspoldertje. Deze haven liep parallel aan
het havenkanaal.
Eind 1596 gaf prins Maurits opdracht om het
Zuidfort verder te versterken. Dit als reactie
op een nieuwe poging van de Spanjaarden in
1596 om de stad te veroveren. Ook de Spaanse
herovering van Hulst in augustus van 1596
speelde hierbij een rol. Er zouden 1.000 tot
1.200 arbeiders aan het werk zijn gezet.
Het havenhoofd in de zeventiende eeuw, vermoedelijk
circa 1634. Ten zuiden van het havenkanaal l'Oude Haven j
is de 'Nieuwe Haven' aangelegd, parallel aan wat nu de
Calandweg heet. Aan de zuid- en de oostzijde van de
Waterschans ligt een buitengracht, toegevoegd in 1591-1592.
[Nota Gemeente Bergen op Zoom, afd. ECE, febr. 2011, 6],
159
De Waterschans 4 - 2012
FAUBTO NU Ml NE
BERQA VICTRIX
