/AA
DE WATERSCHANS VAN 1600 TOT 1860
In het begin van de zeventiende eeuw vonden
er verbouwingen plaats aan de Waterschans.
De vestingbouwkundige ingenieur David van
Ortiëns, actief in de periode 1605-1626, regelde
in 1623 de aanbesteding van een aanpassing
van de buitenwal van het fort. Ook zijn collega
Jacob Vleugels, actief in de periode 1628-1650,
bemoeide zich met veranderingen. In 1628
was ook Philip Vlaminck als vestingbouwer in
Bergen op Zoom actief.
Eind zeventiende eeuw werd op aanwijzingen
van Menno van Coehoorn de enveloppe (contre-
escarp) verzwaard. Daardoor verdween de
buitengracht en werd de Nieuwe Haven ver
bonden met de binnengracht. Mogelijk werd de
buitengracht overbodig na beschadigingen door
de hoge vloed van 26 januari 1682.
Regelmatig waren er aanpassingen en repara
ties nodig van schade die veroorzaakt was door
stormen en hoge vloeden. Zoals de nabijgele
gen forten Hoogerwerf, Lillo en Liefkenshoek
werd ook de Waterschans zeer waarschijnlijk
getroffen door natuurgeweld in 1623, 1627 (I),
1630, 1631, 1633 1636, 1635, 1663, 1668,
1651(1), 1653 (I), 1658, 1660, 1665, 1671 en 1682
(I).7 De uitroeptekens verwijzen naar de ernst
van het natuurgeweld.
Wat de details betreft, is bekend dat op 17 juni
1623 een extra-ordinaire [buitengewone] storm
en een hoge vloed ernstige schade veroorzaak
ten aan de buitenwal van de Waterschans.8
Buisman maakt melding van grote schade aan
de schansen van Bergen op Zoom op 7 decem
ber 1627 en vermeldt de hoogste waterstand
daar sinds de Allerheiligenvloed van 1570.9
Tussen 1635 en circa 1652 is de bebouwing van
het fort ingrijpend gewijzigd, zoals blijkt uit een
anonieme tekening van het vestingwerk op 19
februari 1652.
In de achttiende eeuw volgden diverse kleine
aanpassingen, zoals in 1761-1762 en in 1779-
1780; maar het grondpatroon bleef intact, zoals
blijkt uit een tekening van F. de Nije. Vooral
op grond van deze afbeelding vervaardigde de
stadsarcheoloog Marco Vermunt een recon
structietekening van de bebouwing van het fort
halverwege de achttiende eeuw.
wS* i
Afbg. 8. F. de Neije, De Waterschans anno 1754 [Brabants
Historisch Informatiecentrum, inv. 343 - 1251
ONTWIKKELINGEN IN DE NEGENTIENDE EN
TWINTIGSTE EEUW (zie afb.10)
Tussen 1780 en 1800 verdween een groot deel
van de gebouwen; in 1811 waren alleen nog een
Afb. 7. De Waterschans, MS kaart door anonieme tekenaar, 19 februari
1652 [Nationaal Archief, Kaarten Hingman inv. 31281
De Waterschans 1 - 2013
18
Op de terre stond een lange barak (2): 66 bij
6,60 meter, totaal ruim 305 m2.
Daarachter stond een tweede barak, in
dezelfde as (2): 23,65 bij 6,10 meter, totaal
ruim 163 m2.
Tussen de ingang van het fort en de majoors
woning stond eveneens een barak (2): 13,30
bij 5,50 meter, totaal ruim 73 m2.
De majoorswoning bestond uit een complex
Afb. 9. Marco Vermunt, Analyse van
oude tekeningen van de Waterschans en
reconstructie van de bebouwing in circa
1750, [Gemeente Bergen op Zoom, team
Cultuur en Toerisme, 20111
van gebouwen (1): 17 bij 27 meter groot; het
totale bebouwde oppervlak was 315 m2.
Achter de majoorswoning stond een barak (2):
18,25 x 5,60 meter, totaal ruim 102 m2.
Het kruithuisje was zeer klein (3): 6,50 bij 5,50
meter, totaal 26,75 m2.
Totaal oppervlak van de terre: 11.708 m2 (1,17
ha.).
kruithuis en twee woningen op het binnenter
rein aanwezig. De vesting Bergen op Zoom
werd bij Koninklijk Besluit in 1867 opgeheven.
De ontmanteling van de vestingwerken werd in
november 1886 voltooid. Aan het eind van de
Nieuwe Haven, het kanaal ten zuiden van het
Stadspoldertje, kreeg in 1886 de Gemeentelijke
Bad- en Zweminrichting een plaats.
De oostelijke gracht werd gedempt tussen 1929
en 1963. In 1956, na de watersnoodramp van
februari 1953, werd er aan de noordzijde van
de schans een nieuwe vloeddeur geplaatst, die
anno 2012 nog aanwezig is.
Na problemen met vervuild water in 1906
verdwenen de oestertelers weer. Op de
Waterschans werd de plaats van de familie De
Meulemeester tot 1953 ingenomen door hande
laren in schaal- en schelpdieren (Belderbos,
Van Dort en Verwijs).
In de westelijke gracht kwamen in 1953 kweek-
bakken voor kreeften.
Na 1965 kwam het westelijk deel van de
Waterschans in gebruik als terrein voor een
oliehandel, Gulf tankopslag. Het oostelijk deel
werd gebruikt door de wegenbouwer Van Dijck-
Petit.
De Waterschans was van 1873 tot in 1906
in handen van de familie De Meulemeester,
oestertelers. Vanaf 1876 werden in het
Stadspoldertje oesterputten aangelegd.
DE "BERGSE HAVEN" EN DE 'SCHELDEVESTING'
De Waterschans, eigendom van de gemeente
Bergen op Zoom, maakte aanvankelijk deel
uit van het inmiddels geflopte uitbreidingsplan
19
De Waterschans 1 - 2013
FAUSTD NUMINE
BERQA VICTRIX
xyttr
„i
