t
FOvW"
1 7
de poort geflankeerd door twee slanke torens.
De barbacane heeft er twee arkeltorens.7
Tijdens het rioolwerk in de Antwerpsestraat
werden echter geen sporen van (ronde) torens
gevonden, maar daar ging het trottoir niet
diep genoeg op de schop om de aanwezigheid
ervan helemaal te kunnen uitsluiten. Datzelfde
geldt voor de Wouwsepoort, waar resten van
torentjes mogelijk buiten de ontgravingen ge
bleven kunnen zijn. In elk geval zullen eventueel
aanwezige torens veel kleiner dan die van de
Gevangenpoort geweest zijn.
10m
Afb.9. Schematische doorsnede van de Wouwsepoort op
basis van het archeologische onderzoek. De vorm en
hoogte van de hoofdpoort zijn hypothetisch, de hoogte van
de barbacane en de vorm van de brug zijn afgeleid van de
Gevangenpoort. Het geel gekleurde gedeelte is de verlen
ging uit de vijftiende eeuw.
Het pijltje geeft de plaats aan waar de stadsmuur vermoe
delijk aansloot.
VERBOUWING VAN DE POORT
Het oostelijke gedeelte van de Wouwsepoort
moet op basis van het steenformaat tenminste
een eeuw jonger zijn dan de rest. Het was zeven
meter lang, inwendig 4,80 meter breed en had
opvallend dikke muren. De ingang was geheel
of gedeeltelijk uit natuursteen opgebouwd, waar
in aan beide kanten de onderste scharnierdui-
men van de deur nog bewaard waren.
Het steenformaat van 5 x 10 x 21 cm is ken
merkend voor de eerste helft van de vijftiende
eeuw. Vrij snel daarna kromp de gemiddelde
steenmaat tot 19 a 20 cm, uiteindelijk tot 18 cm
omstreeks 1500. Dit relatief jonge gedeelte van
de poort sluit aan bij de oudste archiefbronnen,
namelijk de stadsrekeningen die vanaf 1412
bewaard bleven. In dat jaar werd door Laureys
de Costere een "ghevelt" van de poort gemaakt
en werden deuren en sluitwerk verbeterd. Het
is aannemelijk dat de jongste aangetroffen bouw
fase geheel of gedeeltelijk het werk van deze
Laureys was. In 1443 vinden opnieuw werk
zaamheden plaats, maar dan gaat het om de
hoofdpoort, waaraan een loopgang wordt
gebouwd, vermoedelijk zoals ook de Gevangen
poort er oorspronkelijk een tegen de westgevel
had. In dat jaar wordt ook melding gemaakt van
de barbacane, aangeduid als "voorbaille".8
Deze uitbreiding in oostelijke richting betekende
dat de brug over de gracht aanmerkelijk korter
werd. Het is niet bekend of dat een houten
ophaalbrug of een permanente stenen brug
was. Waarschijnlijk het laatste, aangezien dit
ook het geval was bij de Gevangenpoort.9 De
defensieve werking van de poorten werd hier
door wel flink verminderd.
't D
V
Aiv.., Ir. f 'A.
Afb.10. De Wouwsepoort door Valentijn Klotz, 1671. (Foto
topografische atlas MHCl
KLOTZ'TEKENING
Valentijn Klotz maakte drie identieke gewassen
pentekeningen van het aanzicht van de mid
deleeuwse Wouwsepoort in de richting van de
De Waterschans 1 - 2013
12
stad, waarvan er twee gedateerd zijn (1671 en
1672).10 De poort was toen al grotendeels afge
broken en ter plaatse was de gracht gedempt.
In 1589 had men een bolwerk of bastion voor
de oude poort aangelegd en de gracht daar
omheen geleid. In 1630 volgde de bouw van
nieuwe stenen poorten aan de noordzijde van
het bastion. De "nieuwe" Wouwsepoort stond
deels onder V&D en deels onder de nieuw
bouw in de Arnoldus Asselbergsstraat, maar
de resten daarvan verdwenen definitief bij de
aanleg van de vestingwerken naar ontwerp van
Menno van Coehoorn. Klotz tekende het aan
zicht van de oude poort met arkeltorens, het
gedeelte uit de vijftiende eeuw dus. Hij stond
daarbij in de gang die de oude poort met de
nieuwe verbond en die als een coupure in het
bastion was uitgespaard. Links en rechts is
het zandlichaam van het bastion goed te zien.
Steunmuren houden het zand op hun plaats.
Bij het onderzoek werd zelfs een stukje van de
zuidelijke steunmuur teruggevonden (afb.4-F;
baksteenformaat 4 x 8,5 x 18 cm). Aan de licht
val in de gang, die op de tekening veel kleiner
lijkt dan hij werkelijk was, is te zien dat het
middelste gedeelte (de barbacane) van boven
open was. Daarachter stond het restant van de
oude poort waarin het valhek nog werkte: het
kon worden opgetakeld in een houten huisje
boven op de poortruïne. De boognissen in de
barbacanegang, onder de voormalige galerij,
vormden het enige onderdeel dat niet bij het
onderzoek werd aangetroffen. Vermoedelijk
stonden ze op een doorlopende fundering.
In 1702 werden ook de laatste resten van de
middeleeuwse Wouwsepoort afgebroken. Het
nieuwe bastion William verving het oudere en
er kwam een nieuwe poort op de hoek van de
Williamstraat en de Van der Rijtstraat. Wat nu
nog rest zijn funderingen, kwetsbare archeolo
gische relicten, diep onder de winkelstraat.
NOTEN
De Waterschans 1 - 2013
FAUSTD NUMINE
BERQA VICTRIX
p. 'V -V-
TT**yl
I..
ïi
'mk.'V» 1 Inwi, i -u,7
r'-i"r-^rï
1 Tussen de Korenbeursstraat en de Van der Rijtstraat wijkt de
noordelijke gevelwand van de Wouwsestraat een stukje terug,
waarschijnlijk omdat dit deel wat later bebouwd werd.
2 Een grote waterput op het Thaliaplein, in 2005 opgegraven,
dateerde van omstreeks 1300 en had een bodem op 1,28
meter +NAP. Het waterpeil stond toen waarschijnlijk op 2
meter +NAP. M. Vermunt e.a., Archeologische Rapporten 15,
Archeologisch onderzoek 'Parade'. Een Romeinse offerplaats
onder de middeleeuwse stad (Bergen op Zoom 2009], 88.
3 M. Vermunt A. van der Kallen, Opgravingen in Bergen op
Zoom (Bergen op Zoom 2012), 30-35. Ook liep er een soort
gelijke greppel langs de noordkant van de Grote Markt. G.
Groeneweg, 'Bergen op Zoom: een kleine profielschets van
de Grote Markt', In: Brabants Heem XLI-4 (1989), 170-175.
4 Vermunt Van der Kallen, Opgravingen in Bergen op Zoom,
88-99.
5 Voor de Gevangenpoort, zie W.A. van Ham, L.J. Weijs en J.L.C.
Weyts, 'De Lievevrouwepoort te Bergen op Zoom en zijn
omgeving', In: Bulletin KNOB 73-1 (1974), 19-33. Het archeo
logische onderzoek naar de Bospoort zal in een komende
uitgave van De Waterschans aan bod komen.
6 W.A. van Ham, Merck toch hoe sterck. Studies uit Bergen op
Zoom 4 (Bergen op Zoom 1982), 17-20.
7 J.H. van Mosselveld W.A. van Ham, Tekeningen van Bergen
op Zoom. Topografische afbeeldingen van Bergen op Zoom
en omgeving uit de zestiende tot en met de achttiende eeuw
(Bergen op Zoom 1973), 97.
8 Van Ham, Merck toch hoe sterck, 31.
9 In 2005 kwamen opnieuw resten van de brug onder de
Westersingel tevoorschijn. Ze bleken van een groot formaat
baksteen te zijn gemetseld, zelfs veel groter dan die van de
poort zelf, wat kan wijzen op een bouwtijd in het begin van de
veertiende eeuw.
10 Van Mosselveld Van Ham, Tekeningen van Bergen op Zoom,
82-84.
13
