Verslag lezing Han Leune 24 April 2012
Deel 2
1
A
13*!
Ad van den Bulck
Afb. 1. De bebouwing van de Waterschans afgebeeld in de originele maquette van Bergen op Zoom uit omstreeks 1750. Deze
maquette bevindt zich in het Musée des Plans Reliefs te Parijs.
Zichtbaar zijn de toegang tot de schans in de vestingwal links en een drietal langwerpige woongebouwen voor het garnizoen.
Vooraan in het midden de woning van de commandant. Achter het linkse manschappengebouw het omgrachtte en omheinde
kruithuis. Naast de ingang de afdruk van een vierde legeringsgebouw dat in de loop van de voorbije eeuwen is verdwenen.
INLEIDING
In het eerste deel van het verslag van de lezing
van Prof. dr. Han Leune werd u geïnformeerd
over de rol van prins Willem van Oranje bij het
initiatief tot de bouw van de Waterschans in
1584; over de ligging, de vorm en het belang
van het fort en over de bemoeienis van Zeeland
met de vesting Bergen op Zoom in het alge
meen en met de Waterschans in het bijzonder.
Dit tweede gedeelte begint met een beschrij
ving van de inrichting van deze schans en het
leven daar.
Vervolgens komt de geschiedenis van de Wa
terschans van 1600 tot 1867 aan bod, toen de
vesting Bergen op Zoom werd opgeheven.
Daarna volgt de periode 1870 - 2000. Dit ver
slag sluit af met de actuele kansen en bedrei
gingen voor dit rijksmonument.
De Waterschans 1 - 2013
14
Afb. 2. Detail tekening
Bonaventura Peeters,
Nationale Bibliotheek
Wenen, atlas Blaeu
der Oesterreichischen
Nationalbibliothek,
Bd 17.T.62; Beeldbank
van het Markiezenhof,
nr. AF 87, SHAK 037]
DE INRICHTING VAN DE WATERSCHANS
Omstreeks 1635-1640 heeft Bonaventura
Peeters een vogelvluchttekening gemaakt van
het Zuid- en het Noordfort. Op de bovenstaande
uitsnede is het Zuidfort te zien, ook bekend als
de Waterschans.
Peeters vervaardigde in diezelfde periode
vergelijkbare afbeeldingen van de forten
Lillo en Liefkenshoek. In deze tekening is de
Waterschans afgebeeld met een aarden hoofd
wal, zes bolwerken en een bebouwd binnenter
rein [terre). Om de schans ligt een binnengracht
en ten noorden daarvan loopt het havenkanaal
richting de stad. Om een groot deel van de bin
nengracht loopt een buitengracht,
aangelegd in 1592. Aan de noordwestzijde staat
een (uitkijk)toren die mogelijk ouder is dan het
fort. Op de hoofdwal staan diverse wachthuisjes
sentinettesTegen de westelijke hoofdwal en
boven de gracht is een toiletgebouw [secreet).
Op elk van de bolwerken staat geschut. Een
poort rechts van het noordelijk bolwerk of bas
tion geeft toegang tot het fort.
Vanaf het binnenterrein naar de bolwerken lig
gen oprillen, waarlangs men de kanonnen naar
boven sleurde. Een waterloop verdeelt de terre
in twee delen. Deze 'binnengrachtjes', mogelijk
bedoeld als waterbassins, zijn ook al zicht
baar op de belegeringskaart uit 1622 van Claes
Janszoon Visscher.
Ten noorden en ten zuiden van deze waterloop
staan gebouwen ten behoeve van het garnizoen.
De groepering maakt een dorpsachtige indruk.
Uit de archieven weten we dat er ook een her
berg was. Op de paradeplaats heeft zich een
aantal manschappen verzameld. Een kleine
dam tegenover de toegang naar het fort leidt
naar een aanlegplaats in het havenkanaal.
Afb. 3. Detail van de belegering van Bergen op Zoom in 1622,
afgebeeld door Claes Janszoon Visscher
[Beeldbank Markiezenhof, KG 80 AA],
15
De Waterschans 1 - 2013
