1
DRIE FORTENLINIES
De Waterschans, het Zuidfort of de Zuidschans,
maakte omstreeks 1630 deet uit van een drietal
fortenlinies.
De inmiddels meest bekende en jongste is
de linie die in 1628/1629 is aangelegd. Door
deze linie (pas recent betiteld als "de West-
Brabantse Waterlinie") kon een aanval over
land vanuit het oosten en zuiden worden
gepareerd. Zij liep van de Waterschans aan
de Schelde via de vesting Bergen op Zoom, de
forten Moermont, Pinssen en De Roovere, en de
vesting Steenbergen naar fort Henricus aan het
Steenbergse havenkanaal.
Verder was de Waterschans het meest zuidelijk
gelegen fort in de linie langs de Eendracht met
onder meer Fort Nassau (N), vesting Tholen,
fort Zeelandia (Z), fort Mauritius (M) en fort
Orange (0).
"V4
Afb. 4. De fortenlinie langs de Eendracht en de West-
Brabantse Waterlinie. Tekening Han Bos, in Willem van
Ham, Merck toch hoe sterck, Bergen op Zoom,!982, p. 110
a
Afb. 5.
Fortenlandschap
ten noorden van
Antwerpen.
Ikaart Jansonius,
16351
Tot slot maakte de Waterschans ook onderdeel
uit van de Staatse fortenlinie tussen Bergen
op Zoom en Antwerpen. In 1635 behoorden
daartoe de forten Kruisschans, Sint Jacob (in
1636 weer Spaans), Oud-Lillo, Lillo, Blaugaren,
Frederik Hendrik, Sint Martijn op Hoogerwerf
en Liefkenshoek. De forten het Luys en het
Stoofgat (Sint Ambrosius) hielden in 1633 als
gevolg van natuurgeweld op te bestaan.
Tijdens de opstand tegen Spanje (Tachtigjarige
oorlog) stonden de laaggelegen terreinen van
de Waterlinie gedurende lange perioden onder
water. Dat was ook het geval met de polders
langs de Schelde- en langs de Eendrachtlinie.
De Waterschans 1 - 2013
16
Afb. 6. Pentekening Waterschans door Valentijn Klotz, 11-6-1671 (Universiteit Leiden, Coll. Bodel Nijenhuis, Port 302 I N 181.
HET LEVEN IN HET FORT
Naar het leven in het fort is nog nauwelijks
onderzoek verricht. Wat hier volgt zijn slechts
enkele fragmentarische gegevens. Het garni
zoen van het fort was qua omvang en herkomst
aan sterke wisselingen onderhevig.
In het jaar na de bouw in 1586 verbleven er 75
manschappen. Zoals blijkt uit een monstering
uit september 1638 bevonden zich 1668 mili
tairen te Bergen op Zoom, waarvan 218 op
de Waterschans.1 Na de Vrede van Münster
(1668) kwam de vesting Bergen op Zoom in een
rustiger vaarwater en liep de bezetting terug.
Behalve de wisselende garnizoenstroepen
woonde er altijd een vaste sergeant-majoor
op de Waterschans, die benoemd werd door
de Raad van State. Eén van hen was Johannes
Hout, hij verbleef er omstreeks 1669 en was
tevens herbergier in het fort.2 Kennelijk was
er dus ook een tapperij. In het verslag van
een vechtpartij in 1665 wordt de herberg "De
Swane" vermeld. In 1763 verhuurde de toen
malige eigenaar van "De Swane", Joseph
Verstraaten, deze voor een periode van drie jaar
voor 53 gulden per jaar aan Pi eter Huijgen.3
Waarschijnlijk werd het fort ook bewoond door
enkele burgers. Zo kocht bakker Jacob Ditborch
uit Bergen op Zoom op 17 februari 1639 voor
100 gulden een huis in het fort op grond van
"het land", dat wil zeggen, de Generaliteit. Hij
kocht dus alleen de opstallen.4
In tegenstelling tot fort De Roovere stond er
geen kerkgebouw, maar was er wel een pre
dikant actief. Omstreeks 1625 was dat Nathan
Vay.5
De soldaten aten, zoals destijds gebruikelijk,
vooral brood, beschuit, kaas, stokvis en
haring. Zij dronken een licht soort bier.
Er zullen zich binnen de vesting ongetwijfeld
epidemieën hebben gemanifesteerd, al is daar
in de onderzochte archivalia (nog) niets over
aangetroffen. Wel staat vast dat zich in de nabije
omgeving van het fort in de periode 1628-1639
pestepidemieën voordeden, zoals in Zandvliet
in 1628, 1629 en 1639; in Bergen op Zoom in de
jaren 1636-1637, 1655-1656 en in 1666-1665;
in fort Frederik Hendrik in 1629 en in fort Lillo
in 1636 en 1637. Het is onaannemelijk dat die
"contagieuse sieckte" aan de Waterschans voor
bij is gegaan.6
17
De Waterschans 1 - 2013
AANWAS
Steenbergen
eu w Vossemeer
WESTLAND
Oud Vossemeer
OUDLAND
Thol en
Halsteren
Noord .«JMm
--.^geest
ci Bergen op Zoom
Antwe'r
't Mmt
M)cvd*
ai
SwymAt echt
Sant 4'
