Een onbekend portret van
Anthoni's van Glymes door Jan Gossaert
Jan Peeters
De schilder Jan Gossaert van Mabuse (Jean
Gossart de Maubeuge, 1478 - 1532) was één
van de kunstenaars die een belangrijke bijdrage
geleverd hebben aan de schittering van het
Habsburgse hof in de Nederlanden in de eerste
decennia van de zestiende eeuw.1
We hebben het over de jonge jaren van Karei
V, een periode die bij het grote publiek in Ne
derland weinig bekend is. Het Habsburgse hof
was eerst in Mechelen gevestigd, waar de land
voogdes Margaretha van Oostenrijk zetelde, en
later in Brussel. De uitstraling en de schittering
van het hof werden niet alleen uitgemaakt door
talrijke en diverse vormen van kunst (literatuur,
muziek, architectuur, wandtapijten, goud- en zil
verwerk, sculptuur, schilderijen), maar ook door
de individuen die het hof bevolkten, de leden van
de hoge adel, die vaak een gedegen opleiding
hadden genoten en geschoold waren in filosofie
en de klassieke letteren.
Tot deze groep behoorden de Croy's, de Lan-
noy's, de Nassau's van Breda en ook de Glyme-
sen van Bergen op Zoom, evenals de afstam
melingen van de voormalige Bourgondische
hertogen in bastaardlijn.
Eén van die afstammelingen was Philips van
Bourgondië, zoon van Philips de Goede, die de
functie vervulde van Admiraal van de Vloot in
Zeeland. Hij was een van de eerste echte renais-
sance-edelen in de Nederlanden. Philips van
Bourgondië reisde naar Italië en bezocht Rome
in 1508-1509 op een diplomatieke missie, maar
tevens om zich te laven aan de nieuwe cultuur
en aan de kennis van de Oudheid. Terug in de
Nederlanden richtte hij een renaissancehof
in op zijn kasteel te Souburg, waar kunstenaars
en geleerden kind aan huis waren.
Gossaert en de hovelingen
Jan Gossaert was een van de kunstenaars die
Philips in dienst had genomen; hij werd zijn hof
schilder. Gossaert was in het gevolg van Philips
meegereisd naar Italië en werd zodoende de
allereerste kunstenaar in de Nederlanden die
Italië had bezocht, daar de nieuwe cultuur van
de renaissance had leren kennen en zich daar
door liet inspireren.
Het oeuvre van Gossaert bestaat voornamelijk
uit religieuze voorstellingen en portretten.
Invloed van de Italiaanse renaissance in zijn werk
is onder meer herkenbaar in decoratiemotieven
die zijn geïnspireerd op vormen uit de klassieke
oudheid. Zoals de Italianen was Gossaert geïn
teresseerd in het menselijk lichaam. Die belang
stelling blijkt uit Gossaert's naakten, maar ook
uit weergaven van bijzondere houdingen en
draaiingen van het lichaam. Ze komen op ons
vaak een beetje vreemd of gekunsteld over.
Deze stijl is een voorafspiegeling van wat we
aan het eind van de zestiende eeuw zien terug
komen als het maniërisme.
Toen Philips van Bourgondië in 1524 overleed,
ging Gossaert een nieuw dienstverband aan met
de neef van Philips, Adolf van Bourgondië.
Adolf was heer van Veere en Vlissingen en was
Philips' opvolger als Admiraal van de Vloot. Hij
had zijn hof in het kasteel Sandenburg bij
Vlissingen. Ook Adolf had de renaissance om
armd. Aan zijn prachtlievend hof te Sandenburg
kon Gossaert zich als beeldend renaissance
kunstenaar verder ontwikkelen.
Via zijn hoogadellijke werkgevers kwam Jan
Gossaert in contact met andere leden van de
toenmalige elite in de Nederlanden. Van een
aantal van hen schilderde Gossaert het portret,
of zijn portretten aan hem toegeschreven. Zo
vereeuwigde hij Hendrik III van Nassau-Breda
en zijn Spaanse echtgenote Mencia de Mendoza.
Ook portretteerde hij koning Christiaan II van
Denemarken en zijn echtgenote Isabella van
Oostenrijk, evenals hun drie kinderen.
Een door Gossaert getekend portret van koning
Christiaan werd door Lucas van Leyden in prent
gebracht. Christaan was een zwager van keizer
Karei V. Hij had om politieke redenen Denemarken
moeten verlaten en had zijn toevlucht gezocht in
de Nederlanden. In deze periode is Christiaan II
ook te gast geweest bij de Glymesen in Bergen
De Waterschans 3 - 2013
90
een kap zoals gebruikelijk in de jaren 1520 in
Antwerpen. Dit type kappen werd ook in de wij
de omgeving van Antwerpen gedragen, zoals in
Bergen op Zoom. We zijn daarvan op de hoogte
dankzij een zilverstifttekening van twee Bergse
vrouwen die Albrecht Dürer bij zijn bezoek aan
onze stad in 1520 heeft gemaakt. Van het pa
neelschilderij door Gossaert bleken bovendien
nog twee zestiende-eeuwse kopieën te bestaan.
Origineel en kopieën bevinden zich alle drie in
de Verenigde Staten.5
De geportretteerde Anna van Bergen was de echt
genote van Adolf van Bourgondië en daarom is
het volstrekt begrijpelijk dat het Gossaert was,
die haar portret heeft geschilderd. Hij was im
mers in dienst bij Adolf, en dus ook bij Anna.
Afb. 1: Christiaan II van Denemarken, pen in twee tinte
Jan Gossaert circa 1526; Parijs, collectie Lugt.
op Zoom; hij heeft in het Markiezenhof
gelogeerd.2
Panelen in Amerika
In 2009 kwam collega Yolande Kort
lever naar mij toe met een bijzonder
boek. Het was een facsimile van het
zogenaamde Receuil dArras, een be
roemde collectie getekende kopieën
van portretten van vijftiende- en zes
tiende-eeuwse hoge edelen in de Ne
derlanden.3 Wie de kopieën hebben
gemaakt, is niet bekend. Het zijn te
keningen door verschillende kunste
naars, de een wat beter dan de ander.
De kopieën dateren uit de tweede helft
van de zestiende eeuw. In dit boek liet
Yolande mij een getekende kopie zien
van een portret van Anna van Bergen,
dochter van Jan III van Glymes. In het
boek bevond zich ook een foto op post
zegelformaat van het origineel, een
schilderij op paneel dat van de hand
van Jan Gossaert bleek te zijn.4
Het portret was mij onbekend, op in
ternet vond ik betere afbeeldingen en
in kleur. Het bleek om een prachtige
voorstelling te gaan: Anna is gekleed
in een zwart fluwelen kleed en draagt
Afb. 2: Anna van Bergen, olieverf op paneel, Jan Gossaert circa
1525; Williamstown, Clark Art Institute.
91
De Waterschans 3 - 2013