m
jaaaaiÉjfe Tv:-'
A
nog noordelijker route naar enkele boerderijen
bij de Vijverberg-Zuid. De huidige Antwerpse
straat naar Hoogerheide bestond nog niet toen
Jacob van Deventer in het midden van de zes
tiende eeuw de stad en haar omgeving tekende.
Binnen de vier genoemde landwegen lag het
'Bos van Bergen', waar de Bospoort naar ge
noemd werd. Dit bos, dat aan de oostzijde be
grensd werd door de Churchilllaan, maakt op
de kaart van Van Deventer een wat kunstmatige
indruk. Waarschijnlijk was het een doelbewust
in stand gehouden of zelfs aangeplant stukje
bos op de overgang van twee landschappen. De
ondergrond van dit gebied bestond oorspronke
lijk geheel uit stuifzand en was als akker onge
schikt. Ten noorden en noordoosten van het bos
(nu de wijk Gageldonk-West) lagen echter wel
vruchtbare gronden en die waren rondom de
stad vrij zeldzaam5. Het is denkbaar dat bij een
overheersende zuidwestenwind het Bergse Bos
het stuifzand moest beteugelen en zo de akkers
moest beschermen. Toekomstig onderzoek in
die wijk zal wellicht kunnen aantonen of deze
theorie klopt.
De voorstad
Buiten de stadspoorten ontwikkelde zich bebou
wing, die geleidelijk de vorm van wijken of 'voor
stadjes' aannam. De kaart van Van Deventer
toont de buurt buiten de Bospoort in zijn meest
ontwikkelde vorm. Er waren onder meer een
Kolveniershof (van het gilde van de schutters,
die met buskruit schoten), een smouterij (voor
plantaardige olie), een blekerij en een wijngaard
gevestigd6.
Bij het vervangen van de riolen in de Antwerpse
straat werden delen van de westelijke rooilijn
van de oude straat teruggevonden. Die lag 5,70
meter voor de huidige rooilijn. Voor Antwerpse
straat 24 werd direct onder het asfalt een muur
gevonden van 4,50 meter lengte, die de voorge
vel van een huis uit de vijftiende eeuw vormde.
Het baksteenformaat bedroeg 4x10x21 centi
meter.
Ter hoogte van nummer 30 lagen nog meer ge
velfunderingen. Deze waren 7,25 meter lang en
hoorden waarschijnlijk bij twee huizen. In een
ervan werd een haardplaats gevonden die was
opgebouwd uit een platte plaat van Gobertange,
omringd door een krans van halve bakstenen.
Het steenformaat bedroeg 5 x 10 x 20 centimeter,
wat eveneens op een bouwtijd in de vijftiende
Afb.5: Muren van de huizen in de voorstad, buiten de Bospoort.
Foto gemeente BoZ.
eeuw wijst. Later was de haard buiten gebruik
gesteld en afgedekt door een lemen vloer. In die
leem werd een mesheftje uit de zestiende eeuw
gevonden.
Voor Antwerpsestraat 32 en 34 kwam een derde
muurfragment tevoorschijn, dat aanmerkelijk
ouder was. Het was een gevel van 6,20 meter
lengte, anderhalf steens dik en opgebouwd uit
donkerrode bakstenen in zachte specie. Het for
maat 51/2 x 10V2 x 22 centimeter wijst op een bouw
tijd in de tweede helft van de veertiende eeuw.
Niet ver daarvandaan werd een messing lepel
gevonden die uit de periode 1375-1400 dateert.
Afb.6: Lepei, veertiende eeuws, gevonden in de Antwerpsestraat.
De Waterschans 3 - 2013
100
De vondsten tonen aan dat het gebied al in de
veertiende eeuw bewoond werd, wat overeen
komt met de vele ophogingen van de ondergrond
vanaf het einde van de dertiende eeuw.
Een waterput
Midden in de straat, recht voor de voormalige
dansschool van Rien Janvier, stuitten de grond
werkers op een grote gemetselde waterput.
Deze put was vrij slordig gemetseld en een beetje
ovaal. De inwendige doorsnede was 2,35 tot 2,52
meter. Helaas was de put helemaal met zand en
puin volgestort. Om het grondwater te bereiken,
moet hij tenminste 10 meter diep zijn geweest.
De stenen waarmee de put was gemetseld had
den formaten van 4 x 8V2/9 x 18 centimeter, die
wijzen op een bouwtijd in het begin van de zes
tiende eeuw. De put was ingegraven vanuit het
zelfde niveau als de bestrating van natuursteen
keitjes. Die kon op basis van de onderliggende
lagen in de zestiende eeuw gedateerd worden.
Het ligt dan ook voor de hand dat bestrating en
waterput uit dezelfde periode dateerden.
jWm&
Afb.7: De grote openbare drinkwaterput in de Antwerpsestraat.
Foto gemeente BoZ.
Gelet op de positie van de put, gaat het om een
openbare drinkwatervoorziening. In de stadsre
kening van 1475/1476 wordt een 'nieuw te maken
put buiten de Bospoort' vermeld. Dit lijkt wat
vroeg voor onze waterput, maar geheel uitslui
ten kunnen we het niet.
Afb.8: Positie van de aangetroffen muren en waterput in de
Antwerpsestraat.
Het einde van de eerste Bospoort
In 1584, tijdens de Tachtigjarige Oorlog, werd de
Bospoort afgesloten en vanaf 1588 geleidelijk aan
afgebroken. Een klein vestingwerkje buiten de
poort werd in 1591 omgevormd tot een ravelijn
en na demping van stukken van de gracht werd
dit tot een bastion uitgebouwd. Aan de weste
lijke flank van dit bastion begon men in 1591 een
nieuwe Bospoort te bouwen. Deze bevond zich
gedeeltelijk onder de huidige Auvergnestraat.
- - v
Êrrma
Afb.9: Detail van de tekening door Vaientijn Klotz, 1671. De
onttakelde Bospoort met valhek staat in het middenlinks op
de voorgrond een wachthuis tegen de wal van het bastion
101
De Waterschans 3 - 2013
FAUSTO NÜMINE
BERGA VICTRIX
gevellijn
-tf'Ws.-w. -