De iconografie van Carl Theodor
Vorstelijke portretten in kunsthistorisch perspectief,
deel I
Jan Peeters
Dankzij de schenking van Mevrouw Feber bevinden er zich thans drie achttiende-eeuwse portret
ten van Carl Theodor in Bergen op Zoom. Daphne Valentijn en Jan Peeters vroegen zich af wat
voor schilderijen er nog meer zijn overgebleven van deze vorst en welke kunsthistorische en
iconografische achtergrond ze hebben. Wat is de plaats van de Bergse schilderijen in dat geheel?
Over het antwoord op deze vragen heeft Daphne Valentijn bij de schenking op 6 oktober een korte
lezing gehouden voor de Vrienden van het Markiezenhof. In dit en in een van de volgende nummers
van De Waterschans wordt het verhaal opnieuw, maar uitgebreider, gepresenteerd.
De portretten van Carl Theodor
Er is geen markies van Bergen op Zoom van wie
zoveel, geschilderde portretten bewaard zijn ge
bleven als van Carl Theodor. Het precieze aantal
is niet bekend, maar het moeten er minstens een
stuk of tachtig zijn, en waarschijnlijk zelfs meer.1
Bijna alle schilderijen bevinden zich in Duitsland.2
Veel van deze stukken zijn herhalingen, kopieën
of varianten. Tegelijkertijd is er ook sprake van
een grote verscheidenheid aan voorstellingsty
pen en thema's. Zodoende kan het totale bestand
aan portretten worden onderverdeeld in groepen
van min of meer overeenkomstige voorstellingen.
Op die manier geordend zullen de schilderijen
in dit artikel aan de orde komen.
De omstandigheid dat er zo veel geschilderde
portretten bewaard zijn gebleven en dat er
meerdere exemplaren of varianten van dezelfde
voorstelling bestaan, is alleen te verklaren
vanuit een grote behoefte aan portretten die er
destijds moet zijn geweest. Omdat de fotografie
nog niet bestond, kon aan die grote behoefte
alleen worden voldaan door het vervaardigen
van nieuwe schilderijen of door het maken van
kopieën van bestaande portretten. Soms is
er sprake van een zogenaamde eigenhandige
kopie, ofwel een stuk dat gemaakt is door de
schilder van de oorspronkelijke voorstelling.
Vaker echter betreft het kopieën door onbeken
de ateliermedewerkers of door latere schilders.
Functies van de portretten
Die behoefte aan portretten kwam voor een be
langrijk deel voort uit het gebruik dat de beelte
nis van de vorst aanwezig behoorde te zijn in de
raads- en gerechtszalen van steden en dorpen
in zijn gebied en tevens in zijn landhuizen, kas
telen en paleizen. Dergelijke portretten hebben
de functie van representatief portret: zij stellen
de vorst niet alleen voor, maar zijn tevens zijn
vervanger. Door middel van zijn portret is de
vorst ter plaatse aanwezig.
Een bekende, maar enigszins teleurstellende
episode uit de geschiedenis van onze eigen stad
illustreert op treffende wijze deze specifieke
functie van portretten. In 1755 werd Carl Theo
dor door het stadsbestuur uitgenodigd voor een
bezoek aan Bergen op Zoom. Vermoedelijk was
het de bedoeling om de markies met eigen ogen
de verwoestingen te laten zien die het gevolg
waren van de belegering van 1747, om hem ver
volgens zover te krijgen dat hij een financiële
bijdrage zou leveren aan het herstel van de scha
de. Maar kennelijk had Carl Theodor daar geen
zin in, of had hij geen geld ter beschikking, want
in plaats van in persoon te komen, stuurde hij
een set staatsieportretten van zichzelf en zijn
echtgenote Elisabeth Auguste. De schilderijen
waren weliswaar buitengewoon fraai, ze sieren
momenteel de Theodoorkamer van het Markie
zenhof, maar ze waren niet vergezeld van een
som geld. Desondanks had de markies voldaan
aan het verzoek: hij was naar Bergen gekomen!
Daarnaast werden portretschilderijen vaak ten
geschenke gegeven wanneer de vorst een stad
35
De Waterschans 1 - 2016
