er een belangrijke ontwikkeling plaats in de
wijze waarop vorsten zich lieten weergeven.
Onder invloed van de Verlichting ontstonden
schilderijen waarin de nadruk meer ligt op het
menselijke en spontane, dan op het formele en
vorstelijke karakter van de geportretteerde. Het
mantelportret door Therbusch uit 1763 lijkt zich
precies op de grens te bevinden tussen traditie
en vernieuwing; het heeft tegelijkertijd iets van
het oude, representatieve, en van het nieuwe,
informele portret.
In een van de volgende Waterschansen, in
het tweede gedeelte van dit artikel, zullen we
nader ingaan op de informele portretten van
Carl Theodor, op zijn portretten in uniform en
op de nieuwe staatsieportretten die de keur
vorst liet schilderen naar aanleiding van zijn
opvolging in Beieren in 1777.
Noten:
1 Dit artikel is het resultaat van een onderzoek naar portretten
in de literatuur en naar schilderijen op het internet. Gaande
het onderzoek ontdekten we steeds meer portretten. Wij wa
ren niet in de gelegenheid om uitgebreid te reizen en de objec
ten ter plaatse zelf te onderzoeken. Omdat er ook schilderijen
verloren zijn gegaan, moeten er oorspronkelijk meer zijn ver
vaardigd dan het aantal dat wij hebben kunnen traceren. De
belangrijkste publicaties die wij hebben geraadpleegd zijn:
Carl Theodor und Elisabeth Auguste. Höfische Kunst und Kultur
in der Kurpfalz, Catalogus tentoonstelling Heidelberg, Kurp-
falzisches Museum, 1979; Kurfürst Carl Theodorzu Pfalz, der
Erbauer von Schloss Benrath I-II, Catalogus tentoonstelling
Düsseldorf, Stadtgeschichtliches Museum, 1979-1980, (gro
tendeels dezelfde tentoonstelling); Lebenslust und Frömmig-
keit. Kurfürst Carl Theodor (1724-1799) zwischen Barock und
Aufklarung I-II, Catalogus tentoonstelling Mannheim-Düssel-
dorf, Reih-Museum en Stadtmuseum Düsseldorf, 1999.
2 Geschilderde portretten van Carl Theodor zijn te vinden in
openbare collecties in zijn voormalige vorstendommen. De
belangrijkste daarvan zijn: Stadtmuseum, Düsseldorf; Kurpf-
alzisches Museum, Heidelberg; raadhuis, Lauingen; Reih-En-
gelhorn-Museen, Mannheim; Schloss Schwetzingen, Schwet-
zingen; Schloss Nymphenburg, Bayerisches Nationalmuseum
en Alte Pinakothek, München. In Duitsland moeten er ook
nog in particulier bezit zijn, want portretten van Carl Theodor
worden regelmatig aangeboden bij Duitse veilinghuizen. Voor
zover bekend zijn in Nederland slechts drie portretschilderijen
van Carl Theodor aanwezig, sinds kort alle drie in de collectie
van Het Markiezenhof.
3 "Iconografie" hier in de betekenis van: het totale bestand van
afbeeldingen, in het bijzonder de verschillende manieren van
weergave.
4 Vermoedelijk geeft Dr. Elisabeth Eichner in haar dissertatie
een volledig overzicht. Tot onze spijt zijn wij niet in de gele
genheid geweest om de dissertatie te raadplegen. Elisabeth
Eichner, Das Kurpfalzische Portrat im 18. Jahrhundert: Unter-
suchungen zur Portratmalerei am Hofe der beiden Kurfürsten
Carl Philipp (1717-1742) und Carl Theodor (1742-1799), disser
tatie Ruprecht-Karl Universitat Heidelberg 1981 (in typescript,
kennelijk niet in de handel).
5 In de loop van de laatste twee eeuwen is de kijk op symboliek
en de waardigheid van het koningschap in allerlei opzichten
veranderd. Tegenwoordig worden portretten waarin de vorst
als een gewone meneer of mevrouw is afgebeeld, zonder
regalia, soms ook "staatsieportretten" genoemd.
6 Een zogenaamd pronkharnas, een harnas dat alleen een sym
bolische functie had. Al sinds het begin van de zeventiende
eeuw werden harnassen niet meer in de strijd gedragen.
7 Van de uit de Ottoonse tijd daterende keizerskroon is alleen
het bovenste stukje te zien. De pluimen op de helm hebben
de kleuren van het huis Wittelsbach, het geslacht waaruit de
hertogen van de Palts-Sulzbach stamden.
8 Opmerkelijk is een staatsieportret van Maximilian III Joseph,
keurvorst van Beieren, dat Desmarées korte tijd later vervaar
digde. Het is helemaal volgens hetzelfde schema vormgege
ven en zal dateren uit 1745, toen Maximilian III aan de regering
kwam. Van het portret bestaan diverse varianten, het origineel
is in Nymphenburg.
9 Niet de portretten door Desmarées en Ziesenis, maar het
schilderij door Besold werd in prent gebracht door de Augs-
burgse uitgever Gabriel Bodenehr (1754). Door middel van een
prent kon een voorstelling vermenigvuldigd worden en ver
spreid onder een groot publiek.
10 Ongeveer 135 graden, zo te zien.
11 De Hubertusorde was in 1444 gesticht als huisorde van de
hertogen van Gulik. In 1708 werd de orde nieuw leven inge
blazen door keurvorst Johann Wilhelm van de Palts in zijn
hoedanigheid als hertog van Gulik. Carl Theodor verhief de
Hubertusorde in 1744 tot de belangrijkste ridderorde van de
Palts.
12 Het ontwerp van Mannheim is zeventiende-eeuws en afgeleid
van plaat XX in Perrets architectuurtractaat: Jacques Perret,
Des fortifications et artifices etc., Frankfurt 1602.
13 Voor een algemene, maar buitengewoon fraaie introductie in
de ideeën die ten grondslag liggen aan een dergelijke visie,
zie: E.M. Tillyard, The Elizabethan World Picture, Harmonds-
worth 1972 (oorspronkelijk 1942).
14 Stephan Mörz, "Un prince attentif, Carl Theodor als Landes-
fürst" in: Lebenslust und Frömmigkeit I (zie noot 1), pag. 211
216.
15 Denis Diderot (1713-1784), filosoof, auteur en kunstcriticus.
16 Over Therbusch, zie: Katharina Küster, "Sie war in allem be
tracht eine seltene und verdienstvolle Frau.... Anna Dorothea
Therbusch, die Berliner Portratistin Carl Theodors" in: Leb
enslust und Frömmigkeit I (zie noot 1), pag. 255-260.
De Waterschans 1 - 2016
46
