op Zoom is geweest, tijdens haar reis door de Nederlanden
in 1771, die haar langs Amsterdam, Scheveningen en Den
Haag voerde. Rall, Kurfürst Karl Theodor, p. 136. Ook hierbij
plaatste Huijbregts vraagtekens. Huijbregts, 'Karel Theo-
door (1724-1799)', p. 65.
Zie voor een samenvatting en recensie van dit werk: Huij
bregts, 'Karel Theodoor (1724-1799)'; Willem van Ham,
'Karel Theodoor van de Paltz. Een boeiende historische
persoonlijkheid', in: De Waterschans 24 (1994) 2, pp. 67-69.
10 W.A. van Ham, 'Het Doorluchtig Huis van Bergen op Zoom',
in: Spiegel der Historie. Maandblad voor de geschiedenis der
Nederlanden 4 (1969) 4, pp. 137-188, aldaar p. 150.
11 Inge Zacher, 'Carl Theodor als Bauherr in Benrath', in:
Probst e.a., Lebenslust und Frömmigkeit, deel I, pp. 73-83,
aldaar pp. 73-74. Hier ontbreekt eveneens een specifieke
bewijsplaats.
12 Bart van Eekelen, 'Het markiezenhof in internationaal ver
band. De positie van Bergen op Zoom en het Bergse hof
binnen de bezittingen van Carl Theodor van de Palts (1724
1799). Deel 1', in: De Waterschans 46 (2016) 1, pp. 25-34
aldaar, p. 34 (nt. 52).
13 Tot de Vrede van Dresden, getekend in maart 1746, bezet
ten Franse troepen Düsseldorf. Zacher, 'Carl Theodor als
Bauherr in Benrath', p. 73.
14 Mörz, Haupt- und Residenzstadt, pp. 41-42.
15 Mörz, Haupt- und Residenzstadt, p. 51.
16 Ook liet Johann Wilhelm investeren in jachthof Pempelfort.
Daarnaast had Johann Wilhelm in het begin van de acht
tiende eeuw een (te) ambitieus plan om een nieuwe resi
dentie binnen de nieuwe stadsuitbreiding van Düsseldorf te
laten bouwen, ter vervanging van de verwoeste residentie te
Heidelberg. Dit (groter dan het paleis van Versailles bedach
te) nieuwe paleis werd wegens problemen met de landsfi-
nanciën niet gerealiseerd. Richard Klapheck, Die Baukunst
am Nieder-Rhein. Zweiter Band. Von Jan Wellem und der
Baukunst des Jahrhunderts Karl Theodors von der Pfalz, deel
II, z.p. 1916, pp. 13-14, 32-35. Zie ook Richard Klapheck, Die
Baukunst am Nieder-Rhein. Erster Band. Von der Baukunst
des Mittelalters bis zum Augange des siebzehnten Jahrhund-
erts, deel I, z.p. 1915.
17 Zacher, 'Carl Theodor als Bauherr in Benrath', p. 73.
18 Dit was naar door Oberbaudirektor Alessandro Galli da
Bibiena (f1748) uitgewerkte plannen. De Oberbaudirektor
hield toezicht op de voortgang. De Pigage was vanaf 1749
hoofdverantwoordelijk. Van 1780 tot 1795 was Franz Wau-
ters Hofbaumeister. Küffner en Spohr, Burg und SchloB Düs
seldorf, pp. 99-101, 103, 107. In 1781 treffen we Ignaz Kees
nog altijd in de Hof- und Staatskalender vermeld als Hof
baumeister in Düsseldorf, overigens naast Franz Wauters,
Johannes Heinrich Huschberger en Rutgerus Flugel.
19 Spohr, 'Die Haupt- und Residenzstadt Düsseldorf', p. 86.
20 Küffner en Spohr, Burg und SchloB Düsseldorf, p. 107.
21 Zacher, 'Carl Theodor als Bauherr in Benrath', p. 74.
22 Engelbrecht spreekt van een 'toenemende desinteresse'.
Jörg Engelbrecht, 'Carl Theodor und die "Niederen Lande" -
Die Herzogtümer Jülich und Berg im Rahmen des kurpfalz-
bayerischen Landerverbandes', in: Probst e.a., Lebenslust
und Frömmigkeit, deel I, pp. 193-199, aldaar pp. 193, 195."
23 Küffner en Spohr, Burg und SchloB Düsseldorf, pp. 99-101,
121, 126.
24 Klapheck, Die Baukunst am Nieder-Rhein, deel II, pp. 35-36.
25 Küffner en Spohr, Burg und SchloB Düsseldorf, pp. 103, 107.
26 Zacher, 'Carl Theodor als Bauherr in Benrath', pp. 73, 74.
27 Küffner en Spohr, Burg und SchloB Düsseldorf, p. 104. Voor
Louis de Pigage: Zacher, 'Carl Theodor als Bauherr in Ben-
rath', p. 81. Zie ook: Wiltrud Heber, Die Arbeiten des Nicolas
de Pigage in den ehemals kurpfalzischen Residenzen Mann
heim und Schwetzingen, twee delen, Worms 1986.
28 Ten tijde van haar bezoek was zij volgens het testament en
huisverdrag van Carl Theodor met Maximilian III Joseph
van Wittelsbach de erfgename van Gulik en Berg en dus de
residenties te Düsseldorf en Benrath. Zacher, 'Carl Theodor
als Bauherr in Benrath', pp. 74, 79.
29 Zacher, 'Carl Theodor als Bauherr in Benrath', p. 82.
30 Küffner en Spohr, Burg und SchloB Düsseldorf, p. 101.
31 Inge Zacher, 'Carl Theodor als Bauherr in Benrath', pp. 80,
81. Zie ook Jörn Bahns, Kurfürst Carl Theodorzu Pfalz der
Erbauer von Schloss Benrath, deel I, Heidelberg [1979]; Irene
Markowitz, Karl Bernd Heppe, Kurfürst Carl Theodor zu Pfalz
der Erbauer von Schloss Benrath, deel II, Düsseldorf 1979;
Inge Zacher, Schloss Benrath. Landsitz des Kurfürsten Carl
Theodor in Düsseldorf, Dumont 1999.
32 Strikt genomen was Carl Theodor vanaf het moment van
overlijden van Maximilian Joseph, op 31 december 1777,
als rechtmatige opvolger de nieuwe hertog van Beieren.
Eerder al was Carl Theodor op dezelfde wijze keurvorst van
de Palts geworden was als opvolger van Karl Philipp, die
op 31 december 1742 was overleden. In de praktijk vond de
opvolging pas de volgende jaren plaats (mede vanwege een
juridische geschil).
33 Rall, Kurfürst Karl Theodor, p. 3.
34 Mörz, Haupt- und Residenzstadt, pp. 143-144.
35 Mannheim telde in 1786 circa 22.000 inwoners en München
in 1781 37.840 inwoners. Mörz, Haupt- und Residenzstadt, p.
123.
36 Van Ham, 'Het Doorluchtig Huis van Bergen op Zoom', p.
152. Bron: M.J.H. Post, De driebond van 1788, Bergen op
Zoom 1961, p. 9.
37 Mörz, Haupt- und Residenzstadt, p. 52.
38 "Zum Bestand des Antiquariums gehörten nun neben den
Bronzen aus der alten herzoglichen Kunstkammer auch
die wertvollsten Stücke aus dem Mannheimer Kabinett des
Kurfürsten Karl Theodor (reg. 1777-1799)." Sabine Heym,
Das Antiquarium der Residenz München, München 2007, p.
78; Huijbregts, 'Karel Theodoor (1724-1799)', p. 63.
39 Wiese, '"Die churfürstlichen Zimmer sind schön."', pp. 58,
61.
40 Het theater heet tegenwoordig Cuvilliés-Theater
41 Henriette Graf, Die Residenz in München. Hofzeremoniell,
Innenraume und Möblierung von Kurfürst Maximilian I. bis
Kaiser Karl VII, München 2002 [Forschungen zur Kunst- und
Kulturgeschichte Band VIII], pp. 160, 173-174. Bronnen:
Christian Hautle, Geschichte der Residenz in München von ih-
ren frühesten Zeiten bis herab zum Jahre 1777, Leipzig 1883,
p. 95; Karl Trautmann, 'Die Reichen Zimmer der Münchener
Residenz', in: Otto Auflegger, Die Reichen Zimmer der königl.
Residenz in München, München 1893, pp. 3-12, aldaar p. 4;
Hans Thoma, Residenz München, München 1937, p. 10. Zie
voor uitgebreide beschrijvingen van functionering en aan
kleding van de vertrekken van de Reiche Zimmer 1726-1769:
Graf, Die Residenz in München, pp. 119-122, 160-213.
42 Uit aankleding van het 'Gele appartement' met nieuwe spie
gels in 1769 kan afgeleid worden dat Maximilian III Joseph
dit appartement bewoonde, maar uit een diefstal in 1773 kan
afgeleid worden dat de ruimtes niet door de keurvorst en zijn
entourage gebruikt werden. Bovendien benutte Maximilian
in 1777 het slaapvertrek in het keurvorstelijke appartement,
waardoor dit appartement vermoedelijk door hem werd
bewoond. Graf, Die Residenz in München, pp. 159, 300.
43 Ibidem, p. 300. De plattegrond van dit deel van het paleis zo
als het er ten tijde van Carl Theodor uitzag, ontstond onder
architect Cuvilliés de Oudere in 1764-1765.
44 Ibidem, p. 122. Bronnen: Kammerordnungen 1746, 1747;
Bayerisches Staatsarchiv für Oberbayern, Afdeling II Baye-
risches Staatsarchiv für Oberbayern, München, Archiv Herr-
schaft Hohenaschau, A 806; Bayerisches Hauptstaatsarchiv,
München, Hofamtsrechnungen, band HR I, 34/17.
45 www.residenz-muenchen.de/englisch/residenc/bau.htm,
181
De Waterschans 4 - 2016
