De brief als historisch document
Het belang van de brief van Jacobus Baselius
Noten
situatie is rustig". En opnieuw: groeten aan de familie.
Regels 11 - 13 bevatten ook een retorische driede
ling, nu eindigend in een climax. Elk van de drie ele
menten begint met "debeo" (ik ben verschuldigd) en
elk element bestaat uit twee delen.
Ondanks grote haast was Baselius dus toch in staat
om zijn brief volgens de regels van de retorica sa
men te stellen. Het is opnieuw een aanwijzing dat
ds. Baselius een degelijke humanistische opleiding
moet hebben ontvangen en beschikte over een goe
de beheersing van de literatuur der klassieken.
Omdat het begraafregister van de Protestantse ge
meente van de periode rond 1599 verloren is gegaan,
was het jaar van overlijden van Janneke Adriaens
de Vriese, de moeder van Godefridus, niet bekend
en kon Schutte dit ook niet vermelden in zijn genea
logie van het geslacht De Vriese.34 Dankzij de brief
van Baselius weten we nu dat zij gestorven moet zijn
tussen 15 mei en 21 juni 1599.
In biografieën van Baselius en Godefridus Udemans
wordt er nergens vermeld, althans niet voor zover
wij weten, dat de twee predikanten elkaar gekend
hebben, dat ze goed bevriend waren en ook niet dat
Godefridus zijn theologische loopbaan is begonnen
als leerling of protegee van Baselius. Kennelijk was
die vriendschap een onbekend fenomeen en zodoen
de wordt deze nu door de ontdekking van de brief als
een nieuw historisch element aan beider levensver
haal toegevoegd.
Ook schept de brief helderheid over een aspect van
Baselius' werkzaamheden in 1599 waarover ondui
delijkheid bestond. In bronnen was er sprake van dat
hij als legerpredikant had opgetreden, maar het was
niet bekend hoe en waar. Dankzij de brief weten we
nu dat Baselius in de zomer van 1599 in Zaltbommel
was, toen deze stad werd belegerd door Mendoza.
Bij die gelegenheid zal Baselius de rol van legerpre
dikant hebben vervuld.
Het moge duidelijk zijn dat de brief historisch van
waarde is: hij is de bron voor drie historische feiten
die tot nog toe niet bekend waren.
Wat is nu het belangrijkste van deze brief van Jaco
bus Baselius Jr.? Zijn het de literaire kwaliteiten of
de nieuw ontdekte historische gegevens? Naar onze
mening is het grootste belang in een ander aspect
gelegen. Baselius kennen we in de eerste plaats als
de grote regelaar en organisator. Wat we van hem
weten, weten we vooral uit documenten óver de pre
dikant. In deze brief echter spreekt Baselius zelf en
wel op een heel persoonlijke manier. Hier leren we
hem kennen van zijn menselijke en pastorale kant.
Godefridus moet erg aangeslagen zijn geweest door
het overlijden van zijn moeder. Baselius probeert zijn
jonge ambtsgenoot te troosten en moed in te spre
ken. De brief geeft een heel direct beeld van de wijze
waarop de predikant pastorale zorg bedrijft, "als een
herder voor zijn schaap." Het belangrijkste van deze
brief is dat in de woorden en de zinnen van de tekst
de persoon van die Bergse predikant uit het verre
verleden voor onze ogen tot leven komt.
1 De auteurs danken de heer en mevrouw Jeroen en Marja
Dikkes-Stompé in Hoorn (N-H) voor de tip en voor hun behulp
zaamheid bij de verwerving van het document voor Bergen op
Zoom. Evenzeer danken de auteurs ds. Willem Vermeulen voor
zijn inspanningen om de brief voor onze stad te verwerven en
te behouden alsmede de regenten van de Stichting het Protes
tants Weeshuis te Bergen op Zoom voor de aankoop.
2 Godefridus Cornelisz voegde pas op latere leeftijd aan het
patroniem Cornelis of Cornelisz (zoon van Cornelis) zijn fami
lienaam Udemans toe.
3 Baselius Jr. studeerde theologie in Leiden van 1579-1581.
4 Over Baselius Jr., zie onder meer: H. Visscher, L. A. van Lange-
raad, Hetprotestantsche vaderland. Biographisch woordenboek
van protestantsche godgeleerden in Nederland, I, Utrecht 1907,
pp. 328-332; T. Nauta, "Baselius minor, Jacobus", in: C. Hout
man (red.), Biografisch lexicon voor de geschiedenis van het Ne
derlands protestantisme, 2, Kampen 1983, pp. 43-44; E. Haitsma
Mulier, A. van der Lem, Repertorium van geschiedschrijvers in
Nederland 1500-1800, Den Haag 1990, no. 30: Baselius, Jacobus.
Zie vooral ook de buitengewoon informatieve dissertatie van
Charles de Mooij, Geloof kan Bergen verzetten, reformatie en ka
tholieke herleving te Bergen op Zoom, 1577-1795, Hilversum 1998
(proefschrift KUN 1998), verschillende plaatsen, in het bijzonder
pp. 196-197, 207-210, 223-226 en 243..
5 Baselius schreef twee boeken over de belegering en de ge
beurtenissen daar omheen:
De obsidione Bergopzomii, ad eius urbis senatum commentarius,
Bergopzomii 1603 (De belegheringhe van Berghen opten Zoom;
beschreven ende den eersamen raedt der voorsz stadt toeghey-
ghent, Bergen op Zoom 1603);
Historisch verhael inhoudende sekere notable explooten van
oorloge in de Nederlanden, sedert het oprechten van de compa-
nien der heeren gouverneurs ende ritmeesteren van Paulus en
Marcelis Bax, Breda 1615 (postuum gepubliceerd).
6 Over Udemans, zie onder meer Huib Uil op www.zierikzee-
monumentenstad.nl/udemans_godefridus en https://nl.wikpedia.
org/wiki/godefridus_Cornelisz_udemans
7 Beknopte bibliografie van Godefridus Cornelisz Udemans:
Geestelick compas, dat is nut en nootwendich bericht voor alle
zee-varende ende reysende luyden etc., Dordrecht 1624.
Hemels-belegh, dat is: geestelijcke maniere van oorlogen om
den hemel in te nemen, Dordrecht 1640.
Een salich nieuwe jaer, dat altijdt duert, ende nimmermeer oudt
en wordt etc., Zierikzee 1640.
Corte ende duydelicke verclaringe over het Hooge-liedt Salomo,
Dordrecht 1643.
De laetste basuyne, dat is, getrouwe waerschouwinghe onses
De Waterschans 1 - 2018
28
