Opkomst en ondergang van de Nedalco-fabriek of De Spiritus Bart van Eekelen Op 24 november 2018 werd het boek Bergen in brokken gepresenteerd, het ledengeschenk dat is uitgegeven door de Geschiedkundige Kring van Stad en Land van Bergen op Zoom ter gelegenheid van het 50-jarige bestaan van deze vereniging. Een van de 50 gesloopte gebouwen en objecten die daarin worden beschreven is de Nedalco-fabriek, ook wel De Spiritus genoemd. Tijdens het onder zoek naar de bouw, uitbreiding en sloop van deze fabriek werd dermate veel informatie verzameld dat deze niet in volledige omvang in het boek kon worden gepresenteerd. In dit artikel volgt daar om een uitgebreider - maar uiteraard incompleet - verhaal over de opkomst en de ondergang van de Nedalco-fabriek. Vruchtbare bodem De negentiende eeuw was het tijdperk van de Industriële Revolutie. Ook in ons land vond (in de tweede helft van deze eeuw) een aantal ont wikkelingen plaats dat leidde tot een massale uitbreiding van de fabrieksmatige productie. Zo werd in die tijd ook de verwerking van land bouwproducten grootschaliger en fabrieksmatig georganiseerd. Sinds 1863 was er in Bergen op Zoom suikerverwerkende industrie gevestigd. Deze industrie vormde een stimulans voor de ijzerindustrie en had een groot effect op de lo kale werkgelegenheid.1 In Bergen op Zoom wa ren er drie suikerfabrieken gevestigd: Wittouck, De Twaalf Apostelen en Van der Linden Compa ny. De regio van westelijk Noord-Brabant telde aan het einde van de negentiende eeuw zelfs eenentwintig suikerfabrieken en werd daarom wel de suikerhoek van Nederland genoemd.2 Op 18 juli 1899 werd er, op initiatief van S.C.J. Heerma van Voss en H. Vrins, door 26 particu liere Nederlandse suikerfabrikanten gezamen lijk een nieuwe fabriek opgericht: de N.V. Zuid- Nederlandsche Melasse-Spiritusfabriek (ZNMSF). Deze werd gevestigd in Bergen op Zoom. Uit een restproduct van suiker, melasse, werden er industriële spiritus (ook brandspiritus en alco hol genoemd), gist en vinasse gewonnen. Opkomst Het nieuwe bedrijf werd aanvankelijk gevestigd in de moutsuikerfabriek S.A. Société Hodandaise de Maltose, gelegen aan de Wittoucksingel. Op 31 juli 1886 was door Paul Grégoire Wittouck toestemming verkregen tot ingebruikneming van deze fabriek. In dat jaar werd het fabrieks gebouw opgericht voor de productie van de moutsuiker. Reeds in 1891 moest de fabriek sluiten, omdat de productie niet meer rendabel was. Op 4 februari 1891 werd aan Wittouck een vergunning verleend voor het vervaardigen van hulpmeststoffen in dezelfde fabriek. Toen ook dit geen succes bleek, verkocht hij in 1899 voor 40.000 gulden zijn fabriek aan de ZnMSF. Die investeerde daar het eerste jaar 449.808 gulden in en liet onder meer potasovens, een 40 meter hoge schoorsteen, opslagruimtes, een kantoor gebouw en een directeurswoning bouwen.3 Het bestaande fabricagebouw bleef in gebruik. De vernieuwde fabriek werd in gebruik genomen op 22 maart 1900. De zaken liepen goed, want rond 1904 werd er een eerste opslagtank voor melasse bijgebouwd, in 1907 werd een ketelhuis met schoorsteen gerealiseerd, in 1914 werden nog twee melasse-opslagtanks gebouwd en in 1915 en 1921 telkens nog één.4 Ook werd er kort na 1900 een eigen raccordementsspoor5 aange legd, ten behoeve van grootschaliger transport per goederentrein, alsmede een eigen loco- motievenloods. De naam die deze fabriek in de volksmond kreeg is afgeleid van het hoofdpro duct: De Spiritus. Het bedrijf ging samenwerken met de in Delft gevestigde Nederlandse Gist- en Spiritusfabriek (NG&SF). Gezamenlijk werd het Spiritusverkoopkantoor "Bergen op Zoom-Delft" (SVK) opgericht, dat werd gevestigd in Delft. De Potas Een restproduct van de alcoholproductie is De Waterschans 1 - 2019 36

Periodieken

De Waterschans | 2019 | | pagina 36