Opkomst en ondergang van de
Nedalco-fabriek of De Spiritus
Bart van Eekelen
Op 24 november 2018 werd het boek Bergen in brokken gepresenteerd, het ledengeschenk dat is
uitgegeven door de Geschiedkundige Kring van Stad en Land van Bergen op Zoom ter gelegenheid
van het 50-jarige bestaan van deze vereniging. Een van de 50 gesloopte gebouwen en objecten die
daarin worden beschreven is de Nedalco-fabriek, ook wel De Spiritus genoemd. Tijdens het onder
zoek naar de bouw, uitbreiding en sloop van deze fabriek werd dermate veel informatie verzameld
dat deze niet in volledige omvang in het boek kon worden gepresenteerd. In dit artikel volgt daar
om een uitgebreider - maar uiteraard incompleet - verhaal over de opkomst en de ondergang van
de Nedalco-fabriek.
Vruchtbare bodem
De negentiende eeuw was het tijdperk van de
Industriële Revolutie. Ook in ons land vond (in
de tweede helft van deze eeuw) een aantal ont
wikkelingen plaats dat leidde tot een massale
uitbreiding van de fabrieksmatige productie.
Zo werd in die tijd ook de verwerking van land
bouwproducten grootschaliger en fabrieksmatig
georganiseerd. Sinds 1863 was er in Bergen op
Zoom suikerverwerkende industrie gevestigd.
Deze industrie vormde een stimulans voor de
ijzerindustrie en had een groot effect op de lo
kale werkgelegenheid.1 In Bergen op Zoom wa
ren er drie suikerfabrieken gevestigd: Wittouck,
De Twaalf Apostelen en Van der Linden Compa
ny. De regio van westelijk Noord-Brabant telde
aan het einde van de negentiende eeuw zelfs
eenentwintig suikerfabrieken en werd daarom
wel de suikerhoek van Nederland genoemd.2
Op 18 juli 1899 werd er, op initiatief van S.C.J.
Heerma van Voss en H. Vrins, door 26 particu
liere Nederlandse suikerfabrikanten gezamen
lijk een nieuwe fabriek opgericht: de N.V. Zuid-
Nederlandsche Melasse-Spiritusfabriek (ZNMSF).
Deze werd gevestigd in Bergen op Zoom. Uit
een restproduct van suiker, melasse, werden er
industriële spiritus (ook brandspiritus en alco
hol genoemd), gist en vinasse gewonnen.
Opkomst
Het nieuwe bedrijf werd aanvankelijk gevestigd
in de moutsuikerfabriek S.A. Société Hodandaise
de Maltose, gelegen aan de Wittoucksingel. Op
31 juli 1886 was door Paul Grégoire Wittouck
toestemming verkregen tot ingebruikneming
van deze fabriek. In dat jaar werd het fabrieks
gebouw opgericht voor de productie van de
moutsuiker. Reeds in 1891 moest de fabriek
sluiten, omdat de productie niet meer rendabel
was. Op 4 februari 1891 werd aan Wittouck een
vergunning verleend voor het vervaardigen van
hulpmeststoffen in dezelfde fabriek. Toen ook
dit geen succes bleek, verkocht hij in 1899 voor
40.000 gulden zijn fabriek aan de ZnMSF. Die
investeerde daar het eerste jaar 449.808 gulden
in en liet onder meer potasovens, een 40 meter
hoge schoorsteen, opslagruimtes, een kantoor
gebouw en een directeurswoning bouwen.3 Het
bestaande fabricagebouw bleef in gebruik.
De vernieuwde fabriek werd in gebruik genomen
op 22 maart 1900. De zaken liepen goed, want
rond 1904 werd er een eerste opslagtank voor
melasse bijgebouwd, in 1907 werd een ketelhuis
met schoorsteen gerealiseerd, in 1914 werden
nog twee melasse-opslagtanks gebouwd en in
1915 en 1921 telkens nog één.4 Ook werd er kort
na 1900 een eigen raccordementsspoor5 aange
legd, ten behoeve van grootschaliger transport
per goederentrein, alsmede een eigen loco-
motievenloods. De naam die deze fabriek in de
volksmond kreeg is afgeleid van het hoofdpro
duct: De Spiritus. Het bedrijf ging samenwerken
met de in Delft gevestigde Nederlandse Gist- en
Spiritusfabriek (NG&SF). Gezamenlijk werd het
Spiritusverkoopkantoor "Bergen op Zoom-Delft"
(SVK) opgericht, dat werd gevestigd in Delft.
De Potas
Een restproduct van de alcoholproductie is
De Waterschans 1 - 2019
36