de weergave van de werkelijkheid. Het is het
duidelijkst zichtbaar in zijn behandeling van
architectuur. BruegeL beeldt bestaande dorps
gebouwen af, maar haalt ze uit hun omgeving
en plaatst ze in een nieuwe, gefantaseerde
ruimte.12 Hij vervangt zodoende een deel van de
werkelijkheid. Op die manier wordt de geschil
derde locatie geanonimiseerd: het dorp in het
schilderij is niet een specifiek dorp A of B, maar
een dorp.
Het lijkt goed voorstelbaar dat BruegeL op een
vergelijkbare manier met het vaandel is omge
gaan. Een vaandel uit Bergen of BorgvLiet moet
zijn voorbeeld zijn geweest, maar hij heeft het
niet voor honderd procent naar de werkelijkheid
weergegeven. BruegeL heeft het GLymes-wapen
vervangen door een ander, mogelijk dat van de
Van Overijssches, misschien zelfs een niet-
bestaand wapen dat hij zelf verzonnen had.
Zodoende is het vaandel niet langer dat van het
gilde uit Bergen op Zoom of BorgvLiet, maar is
het een niet-specifiek SebastiaansvaandeL ge
worden, een SebastiaansvaandeL in het algemeen.
Het vuurslag met twee pijlen daar doorheen
gestoken, op de twee slippen onderaan, is een
van oorsprong militair embleem van de Bour
gondische hertogen. Vanzelfsprekend heeft het
betrekking op soldaten die schieten. De Habs-
burgse vorsten van de Nederlanden, erfgena
men van de Bourgondiërs, hebben het volledige
gamma aan symboliek van hun voorgangers
overgenomen. Het vuurslag met de pijlen is een
embleem dat we bij uitstek aantreffen op vaan
dels van oude schuttersgilden en schutterijen.
Conclusie
Pieter BruegeLs afbeelding van het rode vaandel
in de Boerenkermis in Wenen moet geïnspireerd
zijn op een vaandel van het Sint-SebastiaansgiL-
de van Bergen op Zoom of BorgvLiet. BruegeLs
afbeelding is vermoedelijk grotendeels ac
ceptabel als weergave van hoe het vaandel er
halverwege de zestiende eeuw werkelijk heeft
uitgezien, met uitzondering van het wapen met
de lelies. Op die plaats zal in het oorspronke
lijke vaandel het wapen zijn afgebeeld van Jan
IV, markies van Bergen op Zoom.
Bruegel in Bergen?
Mijn verhaal is een reactie op het artikel van
Jaco Zuijderduijn, die de mogelijkheid oppert
dat een gepensioneerde barbier in het Bergse
Sint-Janshuis de vader van Pieter Bruegel is
geweest en dat de schilder daarom in Bergen
op Zoom is opgegroeid.
Pieter Bruegel blijkt het vaandel van het Sint-
SebastiaansgiLde van Bergen op Zoom of van
het naast Bergen gelegen BorgvLiet in de Boe
renbruiloft gedeeltelijk te hebben nageschilderd,
hij moet het dus tenminste goed bekeken heb
ben. Waar kan de schilder zijn kennis van het
vaandel vandaan hebben? Het lijkt me dat er
drie mogelijkheden zijn:
a. Bruegel heeft het vaandel ergens gezien bij
een bijeenkomst van schuttersgilden.
b. Bruegel heeft het vaandel gezien bij een be
zoek aan Bergen op Zoom.
c. Bruegel is in Bergen op Zoom of BorgvLiet
opgegroeid en kende het vaandel uit zijn
jeugd. Misschien was zijn vader wel een van
de giLdebroeders.
De omstandigheid dat Bruegel het vaandel
van het SebastiaansgiLde als voorbeeld heeft
gebruikt voor het vaandel in zijn schilderij, is
wat mij betreft niet voldoende om als bewijs te
dienen dat de schilder in Bergen op Zoom of in
BorgvLiet is opgegroeid. Maar het betekent wel
dat er inderdaad een link is met onze stad en
dat opent wellicht nieuwe perspectieven. Naar
de man in het Sint-Janshuis zou er mogelijk
verder onderzoek gedaan kunnen worden. Wie
weet, misschien wordt er binnenkort toch iets
gevonden dat als onweerlegbaar bewijs kan gel
den. Dus nog geen Bruegel in Bergen, wel hebben
we een stukje Bergen in Bruegel ontdekt!
Noten
1 Inventarisnummer van de Boerenkermis in het Kunst-
historisches Museum: GemaLdegaLerie 1059.
2 Thans in de collectie van de CourtauLd GaLLery, London.
3 Ets door Frans Hogenberg, uitgegeven door BarthoLomeus
de Momper.
4 NavoLgers onder meer: Pieter BruegheL (II) de Jonge, Pieter
BruegheL III, Hans BoL, Jacob Savery I, Maarten van CLeve,
Pieter BaLtens, David Vinckboons, David Teniers.
5 Het betreft een kruis met in de hoeken vier kLeinere
kruisjes. In de Literatuur wordt een kruis in deze vorm
gewoonLijk een Jeruzalems kruis genoemd. WiLLem van Ham
heeft echter aangetoond dat het om een specifiek type kruis
gaat dat voor Sint Sebastiaan bedacht was en dat verschiLt
van het Jeruzalems kruis. Het hoort in goud op een rood
wapenschiLd te zijn afgebeeLd, Van Ham spreekt van het
Sebastiaanswapen. WiLLem van Ham, ""RaadseLs" rondom
een Rode KapeL", in: De Waterschans 19-2 (1989), pp. 21-22.
6 Van Ham 1989 pag. 21.
De Waterschans 2 - 2019
86
