Aanvullingen artikel
Bart van Eekelen,
"De Spiritus"
De Waterschans 2019-1
De officiële naam van de suikerfabriek luidde
Laane, Rogier, Daverveldt en Compagnie. Zie
hiervoor notaris J.F. van Goch, akte 4262 (21
april 1870). De naam De Twaalf Apostelen was
weliswaar alom bekend, maar werd door Laane,
Rogier, Daverveldt en Compagnie niet gebruikt in
officiële documenten. Zie voor Van der Linden en
Compagnie notaris J.F. van Goch, akte 4251 (5
april 1870). Zie voor NV Suikerfabriek voorheen
Van der Linden en Co. notaris W.J. van Gruting,
akte 4 (6 januari 1899).
Een deel van het terrein was van De Kok (zie p. 40
en de plattegrond op pp. 42-43). In de jaren '70
van de twintigste eeuw was dit terrein deels ver
kocht aan V.d. Berg (als opslag voor sloopmateri
aal) en aan Piet Landa. De heer Landa is uitein
delijk onteigend door de gemeente. Ook hierbij
past een kanttekening. Het fabrieksgebouw dat
na aankoop door de ZNSF werd gesloopt was
van de NV Zoutziederij van Gebroeders Juten en
Co. en niet van De Kok. Bron: Kadasterviewer,
kadastrale legger Bergen op Zoom, artikel 5032.
Dank aan Piet Landa en John Roovers.
7 Dat is althans mijn indruk. Willem van Ham is echter de
specialist op dit gebied, zie over de kleurwisseling: W.A. van
Ham, "De symbolen van Bergen op Zoom", overdruk uit:
De Brabantse Leeuw 36-4 (1987) pp.10-11; idem, Wapens
en vlaggen van Noord-Brabant, Zutphen 1986 pag. 78;
idem "De wedergeboorte van Bataafs Brabant in zinne
beelden herdacht - de allegorische wapenschilderijen in
het Gouvernementsgebouw te 's-Hertogenbosch" in: Varia
Historica Brabantica V (1976) pag. 162.
Overigens verschijnen er in de loop van de zestiende eeuw
ook drie groene bergjes in het wapenschild. Pas aan het
eind van die eeuw krijgen ze daarin een definitieve plaats.
8 August Laane, "Sint Sebastiaansgilde herleeft", in: De
Waterschans 15-3 (1985) pag. 9 en: N.H.M. Grosfeld,
"Nae-Caerten", in: [diverse auteurs] De nieuwe start van
een schuttersgilde, Bergen op Zoom 1986, pag. 24. Van Ham
vermeldt dat er al in 1412/1413 sprake was van hand- en
voetboogschutters in Bergen op Zoom die van stadswege
gesubsidieerd werden voor hun optreden bij een religieuze
aangelegenheid. Van Ham 1989 pag. 20.
9 Het oudste vaandel (afbeelding 8) is in een zo slechte staat
dat daarvan alleen een reproductie in de zaal kon worden
opgehangen. Met een voorzichtige schatting dateer ik het
aan het eind van de zeventiende of begin achttiende eeuw.
Aan de voorzijde is Sint Sebastiaan afgebeeld, aan de
achterzijde Sint Gertrudis. Bij de plundering van Bergen
op Zoom in 1747 werd dit vaandel geroofd door luitenant
Jean Vanderquand. Een van zijn nazaten, madame Trouve
(Auvignac-Montils, Frankrijk) heeft het in 1997 aan de
gemeente Bergen op Zoom terug geschonken.
Het andere vaandel (afbeelding 9) dateer ik met enig
voorbehoud op grond van de decoratie als uit de eerste
helft van de negentiende eeuw. Het jaartal 1845 is over een
beschadiging aangebracht en daarom misschien van later
datum. Sint Sebastiaan en Sint Gertrudis zijn beiden aan
de voorzijde afgebeeld. Bij de opheffing van het gilde van
Borgvliet in 1914 werden de bezittingen verkocht, zo ook dit
vaandel. Via een Belgische verzamelaar wist Janus Disco
het te verwerven. Hij liet zijn collectie na aan de gemeente
en zo kwam het vaandel later in het Markiezenhof terecht.
Laane, pag 9; Grosfeld pp. 26-27.
10 Laane, pag. 9 en Grosfeld, pag. 26. Overigens waren de
meeste leden van het (katholieke) Sebastiaansgilde van
Borgvliet in de zeventiende en achttiende eeuw niet woon
achtig in Borgvliet, maar in Bergen op Zoom. Het gilde
fungeerde in de praktijk dus zowel als gilde voor Borgvliet
als voor Bergen. Zie: Grosfeld pag. 26 en Ch. De Mooij,
"De Borgvlietse schuttersgilden en de Berg op Zoomse
schuilkerk" in: [diverse auteurs] De nieuwe start van een
schuttersgilde, Bergen op Zoom 1986, pag. 60.
11 Van Immerseel voerde als helmteken twee paardenpoten,
de hoeven omhoog, en dus geen zwarte lelie, zoals op de
helm in het vaandel te zien is. Wat het helmteken van Van
Overijssche was, heb ik niet kunnen achterhalen.
12 Een bekend voorbeeld is de Romaanse kerk van Sint-
Anna-Pede, een dorpje ten westen van Brussel, die
door Bruegel is weergegeven in De parabel van de
blinden (Museo di Capodimonte, Napels) en in De oogst
(Metropolitan Museum, New York); in beide schilderijen
met kleine verschillen in de details en in een andere,
bedachte, omgeving. In De ekster op de galg (Hessisches
Landesmuseum, Darmstadt) heeft Bruegel de watermolen
van Sint-Gertrudis-Pede, ook ten westen van Brussel, in
een berglandschap neergezet.
