in Antwerpen bleek ditmaal de blijvende. Het
zogenaamde Ancien Régime behoorde daarmee
tot het verleden.
Aan de rust in het kerkelijk leven sinds 1585
kwam na twee eeuwen door de ideeën van de
Verlichting een einde. Al onder Jozef II en la
ter niet minder onder Frans bewind, krijgen
kloosters en kerken het zwaar te verduren.
Broederschappen werden afgeschaft, hun
kunstschatten verkocht. Een aantal kloosters,
met name die van contemplatieve orden, wer
den opgeheven. Kerken werden gesloten en
de kerkelijke goederen verbeurd verklaard,
te koop aangeboden. Belangrijke kerkelijke
kunstvoorwerpen werden zelfs naar Frankrijk
overgebracht. Alleen de kerken waarvan de pas
toors een modus vivendi vonden met de nieuwe
machthebbers en hun handtekeningen zetten
onder de voorwaarden van het nieuwe bewind,
mochten open blijven en de inventaris werd in
tact gelaten. Zo konden de Antwerpse parochie
kerken van Sint Jacob en Sint Andries met hun
inboedel overleven. De rampspoed voor de Sint
Pauluskerk en de Sint Carolus Borromeus kon
anderszins beperkt blijven. In schril contrast
hiermee moet worden vermeld dat nagenoeg
de complete inventaris van de Onze Lieve Vrou-
wekerk (sinds 1961 weer kathedraal) werd ver
wijderd en verstrooid. De sloop van het gebouw
zelf werd ternauwernood voorkomen. De ontta
kelde kerk kon voor de sloop gevrijwaard blijven
en, hoe gehavend ook, in 1800 weer heropend
worden. Het bisdom Antwerpen evenwel werd in
1801 opgeheven.
Zoals gezegd werd vanaf 1 795 (kerkelijke) top-
kunst naar Frankrijk overgebracht. Daarnaast
kwamen er veel geconfisceerde kerkelijke
goederen in de openbare verkoop. De Kroniek
van Antwerpen vermeldt 15 oktober 1798 als
87e verkoopdag van kerkelijke goederen en
29 december van dat jaar als 95e verkoopdag!
Vermeldenswaard is hier dan ook dat de kerk
meesters van de Bergse parochie in 1 797, ten
behoeve van hun kerk aan de Korenmarkt,
kerkmeubilair hadden gekocht dat nu, na vele
omzwervingen, in de huidige Gertrudiskerk van
zijn bijzondere geschiedenis getuigt!
Het zeventiende-, achttiende- en negentiende-
eeuwse erfgoed in de Gertrudiskerk
De volgende paragrafen geven een toelichting
op het kerkelijk erfgoed, dat in het algemeen uit
Vlaanderen en in het bijzonder uit Antwerpen
afkomstig is. Ook komen objecten en voorstel
lingen ter sprake waaraan de invloed die onze
zuiderburen daarop hebben gehad, nog is af te
lezen.
Kerkmeubelen houtsnijwerk
De preekstoel in de Grote Kerk
Pastoor Johannes Facrit noemde in 1 776 de
preekstoel in de schuilkerk "kunstig vervaar
digd". Het meubel is mogelijk samengesteld
uit losse achttiende-eeuwse elementen die in
Antwerpen in de handel waren. De kern wordt
gevormd door het vermoedelijk tussen 1715 en
1740 door Michiel Boenders aan de parochie
geschonken beeld van de aartsengel Michael
die de duivel verslaat. In het meubel zijn hoog-
barokke medaillons verwerkt met afbeeldingen
van Christus, Gertrudis (met abdisstaf) en - op
het deurtje - van Franciscus.2 Voorts treffen
we rijk-vormgegeven symbolen aan van de
evangelisten Matteüs (engel/mens), Johannes
(adelaar), Lucas (rund) en Marcus (leeuw). De
trapleuning is gedecoreerd met uitbundige flo
rale motieven en schelpen. Boven het meubel
was een klankbord aangebracht (in 1887 nog
aanwezig) dat rond 1893/4 verdwenen is. De
trapopgang met kolommen stamt vermoedelijk
uit de negentiende eeuw naar een ontwerp van
Peeters-Divoort, mogelijk uit 1862. Het deurtje
voor de trapopgang sluit bij deze vormgeving
aan en dateert van 2012 (restauratie van het
meubel door A. Kruf). In 2014 is het kruis met
corpus (omstreeks 1920 verwijderd, maar ka
rakteristiek voor Vlaamse preekstoelen) na res
tauratie op de kuip teruggeplaatst.
Het medaillon boven de preekstoel
Dit ornament moet het gemis aan het verdwe
nen klankbord enigszins vergoeden. Op het me
daillon is de heilige franciscaan Bernardus (of
Bernardinus) van Siena (1380-1444) afgebeeld
met een kelk en daarboven zijn een omstraald
IHS met kruis en drie nagelen te zien. Eén van
de vele hier werkzame Antwerpse francis
caanse geestelijken zou dit (vroeg-) achttiende-
eeuwse stuk kunnen hebben ingebracht.
<Afb. 4. Kruis met corpus, in 2014 teruggeplaatst op de preek
stoel. Foto Hans Smout.
93
De Waterschans 2 - 2019
