combinatie met de waltorens in de
zuidwal. In de hoek van de stadswal
bij de Molenbergstraat was geen toren
gebouwd, evenmin in de lange
noordwal. Blijkbaar verwachtte men
alle gevaar uit het zuiden.
Eerdere opgravingen
De wallen en de grachten rond de
Havenbuurt zijn al diverse keren
bestudeerd tijdens archeologisch
onderzoek. In 2009-2010 werd de
insnijding van de noordelijke gracht
onder het Wilhelminaveld en onder
gebouw-T gevonden. De gracht was
hier maar liefst 39 meter breed,
een gevolg van een verbreding
in 1529, omdat de turfschuiten
voortaan niet meer via de
Grebbe maar via de noordvest
de stad uit moesten varen. 5
In 2010 kwam de noordwes
telijke hoek van de vest in beeld
tegenover het Klein Arsenaal
(onder het nieuwe straatje met
de vrolijke naam Blauwe
Schuit). 6
De zuidelijke gracht is drie
keer onderzocht: in 2006 tijdens
de sanering van de voormalige
gasfabriek (noordzijde van de
Van Konijnenburgweg), in 2011
op de bovenvermelde gemeente-
werf en in 2017 onder de
Fabriekstraat. Op de gemeente-
werf werd voor het eerst een
fragment van een waltoren
gevonden. In de Fabriekstraat Het werk in de RiJtuigweg in 2012.
sneed de gracht door oudere De stadsmuur is hier met rode lijnen verduidelijkt.
bewoningssporen uit de elfde en
twaalfde eeuw, die daarmee helaas
grotendeels verloren gingen. 7
Hierbij kan ook nog een onderzoek
uit 2019 vermeld worden. Toen werd
gegraven op het terrein van de
gesloopte fabrieken aan de Oude
Vissershaven. Dat leverde stukken van
een kademuur op, die in 1634 was
gebouwd om de stadswal beter tegen
het vloedwater te beschermen.
Daarnaast beschikken we ook over
een groot aantal stadsplattegronden,
stadsgezichten en opmetingen van de
vestingwerken van de zestiende tot de
negentiende eeuw. Dit wordt door
veel onderzoekers als vanzelfsprekend
ervaren, maar is dat allerminst.
Bergen op Zoom is rijkelijk en
bovengemiddeld bedeeld met kaarten
en tekeningen, onder meer met een
uiterst waardevolle maar tamelijk
onbekende collectie kaarten van de
vestingwerken in het Nationaal
Archief van Den Haag. Slechts een
fractie daarvan is in kopie in de eigen
archiefdienst aanwezig. Deze kaarten
laten ook allerlei details van de
oudere, zogenaamde pre-Coehoorn
vestingwerken zien. 8
De Rijtuigweg
op de schop
Het stenen havenfront, of wat
er van over was, kon in 2012
worden bestudeerd tijdens het
graafwerk van Essent voor de
stadsverwarming. Vanwege de
bouw van een nieuw ketelhuis
aan de Calandweg werden
nieuwe aanvoerleidingen langs
de Rijtuigweg gelegd.
De uitvoerder van het werk,
de firma Heijmans, zag zich
direct geconfronteerd met
grote stukken stadsmuur en
betonresten van de bruggen
over de havenkanalen.
Voor het hekwerk van het
Groot Arsenaal werden de
resten van vier 'garieten' of
grote steunberen van de muur
gevonden. Deze waren ruim
anderhalve meter dik en met
;V t -"-53Eë—.6"
- wrfw* mr
V* i> ftfftit/H
c //jfï/«
Opmeting van de stadsmuur
met de garieten voor de bouw
van het Groot Arsenaal
(Nationaal Archief, OPG B102),
gedateerd 1763 (detail).
Het noorden is rechts. Helemaal
links de kruittoren van de
Sint-Jacobspoort, rechtsboven
het arsenaal.
36
WATERSCHANS Mo.3 OW SEPTEMBER 2020
