T
r
De kapel
fungeerde nu
eens als stal,
dan weer
als kerk
Extra vleugel
In de jaren tachtig van de vorige eeuw kreeg het hoofdge
bouw van de Cort Heyligerskazerne een extra vleugel om er
de militaire geneeskundige dienst te kunnen huisvesten.
Die was tot die tijd nog wel te vinden in het Gouvernement
aan de Wouwsestraat. ‘Dat was in de jaren zestig in de
achttiende-eeuwse staat gerestaureerd maar kon vanwege
de ouderwetse inrichting amper efficiënt genoemd worden’,
noteren de makers van Bergen op Zoom als militaire stad.
‘Later werden ook de twee overgebleven ‘bewoners’
van dat complex, de Dienstkring van de Genie en de
Korpsadministratie West-Brabant en Zeeland onderge
bracht op de Cort Heyligerskazerne.’ Daar werd in 1991
in feite kort voor de sluiting nog nieuwbouw voor de
Genie geopend. Defensie kon toen het gebouw aan de
Wouwsestraat afstoten.
De weg was vrij voor de ontwikkeling tot winkelcentrum.
Het bleek uiteindelijk een totaal verkeerde beslissing -
weten we nu - die bijdroeg aan de aftakeling van dit
bijzondere gebouw op deze speciale plek. Maar daar had
Bergen op Zoom begin jaren negentig nog geen notie van.
Toen was er toch vooral trots.
De gemeente Bergen op Zoom kocht het complex in
1991 van Defensie en stootte het onmiddellijk door naar
projectontwikkelaar POMA van ABN Amro. Bergen op
Zoom was met die organisatie in zee gegaan om de
binnenstad een boost te geven, het Gouvernement was
een van de projecten om dat voor elkaar te krijgen.
Aan die ontwikkeling tot overdekt winkelcentrum gingen
Officiële stek
Erna namen de gebroeders Bax het pand in bezit.
Zij waren gouverneurs van de stad. In 1668 wordt het
complex gekocht door de Raad van State en werd het
de officiële stek van de gouverneur, zo is te lezen in
Bergen op Zoom als militaire stad. Dit boekje van de Sectie
Militaire Geschiedenis van de Koninklijke Landmacht
verscheen in 1996. Om het einde van Bergen op Zoom als
garnizoensstad te markeren. Vanwege de sluiting van de
Cort Heyligerskazerne.
‘De landmacht vertrekt uit Bergen op Zoom en het is niet
haar gewoonte een dergelijke gebeurtenis ongemerkt
voorbij te laten gaan’ staat in het voorwoord van de studie.
Het gebouw dat in 1770-1771 verrees, diende slechts tot
1795 als gouvernement. De Fransen namen in dat jaar de
vesting in. Daarop kwam het geheel in handen van de stad
en die ruilde het in 1819 weer met het Markiezenhof.
Het militaire hospitaal dat in het stadspaleis zat, kwam in
het Gouvernement.
‘Omstreeks 1880 was er plaats voor 80 zieken en voor
45 in de bijgebouwen’, schrijft Willem van Ham in Bergen
op Zoom Monumentaal, geschiedenis en monumenten in kort
bestek, een brochure uit 1991 waarin hij de belangrijkste
Bergse monumenten kort beschrijft. ‘De aanbouw van
allerlei ruimten waaronder een operatielokaal (1911)
voorkwam niet, dat de ziekenhuisfunctie in 1922 werd
opgeheven. Sindsdien diende het gebouw voor administra
tieve doeleinden, onder meer voor de dienst van de Genie.’
En zegt Van Ham in die uitgave: ‘Ondanks allerlei
veranderingen bewaart het een voornaam karakter en
herinnert aan het militaire verleden van Bergen op Zoom’.
En Bergen op Zoom bleef het gebouw toch braaf
‘het militair hospitaal’ noemen. Oudere Bergenaren
doen dat voor zover ik weet nog steeds.
Van Ham en Vanwesenbeeck. Dat is bijna achthonderd
jaar terug in de tijd! Er staat dan het Sint-Maartengasthuis
langs wat we nu kennen als Wouwsestraat. Het wordt
beheerd door gasthuismeesters. In opdracht van het
bestuur van de stad. Wie konden er in dat gasthuis terecht?
Reizigers die zonder geld zaten, bedelaars, daklozen, zieken,
bejaarden. Een breed publiek in feite.
Na de pestepidemie die in de veertiende eeuw huishield in
de stad, komt er een nieuw gasthuis. Dat verrijst op de plek
waar zich nu de noordelijke vleugel van het Gouvernement
bevindt, zo is te lezen in Opgravingen in Bergen op Zoom dat
stadsarcheoloog Marco Vermunt samen met
Alexander van der Kallen schreef in 2012.
Erachter kwam een nieuw kerkhof dat van
de veertiende eeuw tot het eerste kwart van de
zestiende eeuw in gebruik was, vertellen de
auteurs. Dat nieuwe gasthuis is later nog
uitgebreid. Het oude gasthuis werd een kapel,
kreeg het uiterlijk van een kerk en werd gewijd
aan Sint Martinus.
Nieuw hospitaal
‘In 1525 besloot de heer van Bergen op Zoom
tot de oprichting van een geheel nieuw hospitaal buiten de
Wouwsepoort, waar meer ruimte was.’ Dat nieuwe gasthuis
kwam ter hoogte van wat nu het NS-station is.
Het voormalige gasthuiscomplex op de driesprong van
Wouwsestraat, Zuivelstraat en Blauwehandstraat wordt
in het jaar 1546 verbouwd tot ‘gemeyne’ school van de stad,
wat we nu een basisschool zouden noemen. Het was toen
blijkbaar al zo groot dat ook de Latijnse school er een plekje
vond. Op die school werden leerlingen uit de bovenlaag van
de bevolking voorbereid op de universiteit of een religieus
ambt. Latijn was de taal van de wetenschap en van de kerk.
De kapel op het voorterrein kreeg in 1579 een nieuwe
bestemming. Bergen op Zoom
veranderde door de Reformatie in een
protestantse stad. Het nieuwe geloof
claimde de kapel voor de eredienst.
Dat was bepaald geen pretje, zo is te
lezen in Geloof kan Bergen verzetten
van Charles de Mooij: ‘De Sint-
Maartenskapel moet als kerkgebouw
niet bepaald ideaal zijn geweest:
in november 1578 verzochten de
gereformeerden de magistraat om
maatregelen, opdat zij tijdens de dienst beschut zouden
zijn tegen wind en regen. Daarop volgde reparatie van de
kapel.’ Uiteindelijk stapte de nieuwe geloofsgemeenschap al
snel over naar de Grote of Gertrudiskerk aan de Grote Markt
omdat het aantal aanhangers gestaag bleef groeien. De
kapel fungeerde erna nu eens als stal, dan weer als kerk
voor het Engelse garnizoen.
Die wat rommelige situatie rond kapel en omliggende
bebouwing, ook het zogenaamde Hooghuis, een groot pand
aan de Wouwsestraat hoorde erbij, veranderde in de loop
van de zestiende eeuw toen de gouverneur van de stad, de
baas van het militaire garnizoen van de stad,
er neerstreek.
Nog weer later volgde in de periode
1770-1771 complete nieuwbouw voor deze
gezagsdrager, waarbij ook de kapel werd
gesloopt. Daardoor ontstond ook de voortuin
zoals we die lang kenden. Het gebouw zoals dat
toen is gerealiseerd, staat er nu in feite nog
steeds en heeft de status van Rijksmonument.
Meer in detail: Voor het Gouvernement
werd gebouwd stonden ter plaatse de huizen
Het Hooghuys en Sinte Barbelen. Die panden
zijn in de zestiende eeuw gekocht door de lombarden (eerst
Odon Chartoris en daarna Lowijs Porquin). Het Hooghuys
werd een der mooiste huizen van de stad genoemd. Porquin
kon dat betalen. Als lombard geldhandelaar had hij een
groot vermogen verdiend. Aan zijn naam herinnert tegen
woordig nog de scholenkoepel Lowys Porquinstichting.
6
WATERSCHANS No.3
SEPTEMBER 2021
WATERSCHANS No.3
SEPTEMBER 2021
7
Een van de vele foto’s van de
voorzijde van het Gouvernement,
deze is uit de jaren tachtig.
Bron: West-Brabants Archief nr. AM02576_16
Officieren,
onderofficieren
en manschappen
poseren voor
het gebouw,
foto uit 1893.
Brabants Nieuwsblad
T van Amsterdam,
West-Brabants Archief nr.
BOZ001037324
